خاطرات جعفر شریف امامی

معرفی کتاب خاطرات جعفر شریف امامی

کتاب خاطرات جعفر شریف امامی عنوانی است از مجموعه خاطراتی که در چارچوب طرح تاریخ شفاهی ایران مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارده به ویراستاری حبیب لاجوردی در امریکا منتشر شده است.

جعفر شریف امامی (۱۷ شهریور ۱۲۸۹ تهران – ۱۳۷۷) از فناوران و دولتمردان دوران سلطنت رضاشاه و محمد رضاشاه است. پدرش در دستگاه سيد محمد امامی امام جمعه وقت تهران، خدمت می کرد. شریف امامی پس از پایان تحصیلات ابتدایی و متوسطه در تهران به آلمان رفت و پس از ۱۸ ماه تحصیل در ۱۳۰۹ به ایران بازگشت. وی پس از احداث راه آهن سراسری در راه آهن دولتی مشغول خدمت شد و تا مقام ریاست آن سازمان ارتقا یافت. او مجموعاً بیست و پنج سال در مناصب حساس دولتی چون وزارت سناتوری، و نیابت تولیت بنیاد پهلوی خدمت کرد و دو بار (۱۳۳۹- ۱۳۴۰ و ۱۳۵۷) نخست وزیر ایران شد. در آستانه انقلاب اسلامی ایران را ترک گفت و در خارج از کشور درگذشت.

کتاب با سرگذشت جعفر شریف امامی به قلم ویراستار آغاز می گردد. پس از آن شرح احوال او در دوران کودکی تحصیلاتش در ایران و آلمان سپس ا آن در سوئد و چگونگی اشتغالش در راه آهن از زبان خود او گزارش شده است. در ادامه، خاطرات او درباره واقعه سوم شهریور ۱۳۲۰، اشغال ایران به دست نیروهای اتحاد شوروی و انگلستان و بازداشت کسانی که در مظان اتهام همکاری با آلمانیها بودند نقل شده است. به گفته شریف امامی، دستگیر شدگان عموماً کسانی بوده اند که در آلمان تحصیل کرده بودند یا با زبان آلمانی آشنا بودند که او نیز از این گروه بود و مدتی در بازداشتگاه نیروی خارجی به سر برد.

اجرای پروژه های عمرانی در زمان ریاست او در بنگاه آبیاری، اجرای طرح سد کوه رنگ، تأمین آب شهرستانها، ماجرای سقوط هواپیمای یک موتوره شاه، اختلاف ایران و افغانستان بر سر رود هیرمند، انتصاب او به وزارت راه در کابینه رزم آرا در ۱۳۲۹، مبارزه با فساد اداری، شرحی درباره شخصیت رزم آرا و ترور او، علل به اجرا در نیامدن قانون اساسی از جمله خاطرات اوست که در این کتاب نقل شده است.

شریف امامی، در بخشی از خاطراتش، به معیارهای انتخاب وزیران اشاره کرده و گفته است که در دوره های قبل دولتمردان گام به گام و مرحله به مرحله مدارج ترقی را می پیمودند تا به وزارت برسند. اما، در سالهای پایانی رژیم پهلوی، از راه رسیدگان بی تجربه و فاقد سابقه خدمات حساس دولتی وزیر می شدند. شریف امامی اجمالاً به دولت کوتاه مدت حسین علا که او را برای عضویت در شورای عالی سازمان برنامه به خدمت فراخوانده بود اشاره کرده است. در خاطرات او، از دولت مصدق و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نیز یاد شده و شرح رفتن شریف امامی به خانه معظمی، همسایه مصدق، که از شریف امامی کت و شلوار برای مصدق، پس از اشغال خانه اش به دست عوامل کودتا، درخواست کرده بود آمده است. همچنین اظهار نظر مغرضانه شریف امامی درباره مصدق که او را عوام فریب خوانده نقل شده است.

انتخاب شریف امامی به نمایندگی از گلپایگان، زادگاه همسرش در مجلس سنا؛ شرح خدماتش در مقام وزارت صنایع و معادن در کابینه دکتر اقبال؛ نقش او در تأسیس بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران؛ اقدام او در راه اندازی کارخانه کود شیمیایی؛ اختلاف او با ابتهاج؛ نخست وزیری امینی و پرونده سازی او برای شریف امامی ارزیابی خدمات دولت اقبال؛ و نخست وزیری خود او از دیگر خاطرات اوست که در این کتاب درج شده است.

شریف امامی سپس به پاره ای از اقدامات خود در دوران نخست وزیری اشاره کرده و درباره ابطال انتخابات دوره بیستم؛ اصلاح قانون انتخابات؛ روابط ایران با همسایگان؛ روابط ایران با افغانستان و بیم از نفوذ شوروی در آن کشور؛ ماجرای تظاهرات معلمان و فرهنگیان در دوران نخست وزیری او که به تیراندازی نیروهای پلیس به سوی تظاهر کنندگان و در نتیجه مرگ دکتر خانعلی و سقوط کابینه او منجر شد مطالبی گفته است. وی، در بخشی دیگر از خاطراتش، با اشاره به روش تشکیل کابینه ها در غیاب احزاب، انتخابها و انتصابها را دیمی و تشریفاتی شمرده است. او همچنین از جریان تصمیم گیری درباره لوایح دولت، تماس مستقیم و زیران با شاه و اکراء شاه از دادن اختیار به وزرا، سازوکار اداره کشور به دست شاه و وزرا، نظارت مستقیم شاه در سازمانهای اطلاعاتی و امنیتی مانند ساواک و رکن دو همچنین در وزارت امور خارجه سخن گفته است.

در خاطرات به نخست وزیری شریف امامی برای بار دوم در یکی از بحرانی ترین دوران رژیم پهلوی در ۱۳۵۷ اشاره ای نشده است. نگاه او به گذشته، به عملکرد خود و به نظام حاکم انتقادی نیست. وی تنها در مواردی زبان به شکایت و انتقاد گشوده که منافعش به خطر افتاده یا رقابتی در کار بوده است. اظهار نظرهای او درباره چهره ها و جریانهای سیاسی نیز بی طرفانه و بی غرضانه نیست چنانکه درباره ترور رزم آرا یا دکتر مصدق یا مرگ دکتر خانعلی و تظاهرات معلمان این موضع گیری جهت دار مشهود است. خاطرات شریف امامی ابتدا، در سه جلسه مصاحبه، روی نوار ضبط سپس، پس از پیاده شدن از نوار و ویرایش به نفقه انتشارات صفحه سفید چاپ شد.