خاطرات لیدی شیل

معرفی کتاب خاطرات لیدی شیل

خاطرات لیدی شیل عنوان ترجمه فارسی جلوه هایی از زندگی و آداب و رسوم در ایران نوشته مری شیل (۱۸۰۳ – ۱۸۷۱) همسر جستین شیل وزیر مختار انگلستان در ایران در عهد سلطنت (۱۲۶۴- ۱۳۱۳ق) ناصر الدین شاه قاجار است که در ۱۳۶۲ منتشر شد.

اصل انگلیسی کتاب ابتدا به سال ۱۸۵۶ در لندن در شماری محدود چاپ شد و، از این رو، تا سالها کمیاب بود. در ۱۹۷۳، یکی از مؤسسات انتشاراتی امریکا آن را تجدید چاپ کرد و در دسترس پژوهشگران قرار داد. خاطرات شیل از نظر تاریخی و اجتماعی، به خصوص شرح وضع اجتماعی زنان ارزشمند است. ماری شیل، در پرتو منصب همسرش، در جریان بسیاری از وقایع و جریانهای سیاسی ایران قرار می گرفت. وی در محافل و مراکز سیاسی و سفارتخانه ها و دربار ایران حضور فعال داشت. توصیفهای او از اندرون دربار و وضع اجتماعی و خلقیات و عادات و باورهای زنان ایران در خور توجه است.

خاطرات لیدی شیل شامل نوزده فصل است. در پنج فصل اول، شرح چگونگی آغاز سفر نویسنده و همسرش از انگلستان به ایران آمده است. آنان در ۷ اوت ۱۸۴۹ با قطار راه آهن به آلمان و لهستان و از آنجا با کالسکه به اودسا وکیف در روسیه آمدند و پس از عبور از شهرهای تفلیس و ایروان، و نخجوان و جلفا، در ۲۹ اکتبر ۱۸۴۹ وارد خاک ایران شدند. توصیفهایی اجمالی از این مسیر و از روسیه در این فصول درج شده که ارزش تاریخی چندانی ندارد. از فصل ششم مطالب مربوط به ایران آغاز می شود. شیل و همسفرانش، پس از ورود به ایران، با همراهی سواران ناصر الدین شاه از تبریز به سمت تهران حرکت کردند. توصیفهای شیل از مناظر شهرها و روستاهای آذربایجان و برخی آداب و رسوم مردم شهرهای تبریز و خوی و اردبیل خواندنی مسیر سفر شیل از منطقه است. فصل هفتم نیز شرح ترکمن چای، میانه، زنجان، قزوین و الموت تا مقصد را در بردارد. شیل هنگام گذر از این مناطق با گروههایی از ایلات شاهسون ملاقات می کند و با برخی از شئون زندگی ایلیاتی، ییلاق و قشلاق، پوشاک و مسکن، و اقتصاد ایلی از نزدیک آشنا می گردد. نویسنده، در فصل هشتم، چگونگی ورود به تهران و مراسم استقبال سربازان و لشکریان، اوضاع اجتماعی مردان و زنان تهرانی، انواع پوشاک آنان از جمله چادر و روبنده زنان را وصف می کند. ورود جستین شیل و همراهانش به تهران با ماه محرم مصادف شد. از این رو، پاره هایی از خاطرات لیدی شیل به شرح مراسم عزاداری این ماه اختصاص یافته است. توصیفهای او از این مراسم به ویژه تعزیه ای که در تکیه عباس آباد برگزار شده خواندنی است. شیل در پایان این فصل، چگونگی ملاقات خود با مهد علیا مادرشاه، وضعیت دربار، زنان درباری و پوشش آنها را گزارش و وصف می کند. در فصلهای نهم و دهم، شئون اجتماعی و آداب و رسوم ایرانیان به تفصیل بیشتری بیان و در این باب از عید نوروز، مراسم سیزده بدر، جشن عُمَرکشان، جشن سالروز تولد ناصر الدین شاه، ماجرای بست و بست نشینی در سفارتخانه های روسیه و انگلستان و احكام جزائی ایران یاد شده است. از مطالب مهم دیگر این فصول شرح صدرات امیرکبیر است که کلنل شیل از میرزا آقاخان نوری، رقیب او، به نمایندگی دولت بريتانيا حمایت می کرد. از آنجا که امیرکبیر با هر گونه سلطه جویی استعمار بر ایران به ویژه نفوذ انگلیسیها بريتانيا حمایت می کرد. از آنجا که امیرکبیر با هر گونه سلطه جویی استعمار بر ایران به ویژه نفوذ انگلیسیها مقابله می کرد، کلنل شیل برای برکناری او و گماشته شدن میرزا آقاخان نوری به جای او تلاش می کرد. این جریان در خاطرات شیل انعکاس محسوس و آشکار یافته است. وی آقا خان نوری را از رجال آگاه و بالیاقت در امور حکومتی معرفی و از صدارت او، که همکاری با دولت بریتانیا را متضمن خواهد بود پشتیبانی می کند، هر چند ناگزیر در جای جای کتاب به اقدامات و کوششهای صادقانه امیرکبیر در راه اعتلای ایران و حس وطن پرستی او اعتراف دارد.

فصلهای دیگر کتاب حاوی گزارشهای شیل از سفر به اصفهان و دماوند و مازندران، ماجرای سوء قصد هواداران باب به ناصر الدین شاه، چگونگی بازگشت به تبریز و خروج از ایران است. خاطرات لیدی شیل (ترجمه حسین ابوترابیان) از فصل ششم متن اصلی آغاز می شود. ایـن تـرجـمه پاره هایی از فصل نوزدهم را نیز در بر ندارد. مترجم در حواشی دیدگاه و انگیزه شیل و خطاهای او را در درک و بیان مطالب متذکر شده است، هر چند خود او در دفاع و طرفداری از شئون ملی از تعصب مصون نمانده است.