خاطرات نویسی ایرانیان نوشته برت گ.فراگنر

معرفی کتاب خاطرات نویسی ایرانیان

خاطرات نویسی ایرانیان کتابی است به زبان آلمانی اثر برت گ. فراگیر، ایران شناس معاصر اتریشی، که در ۱۹۷۹ منتشر شده است.

فراگنر آن را بر اساس نتایج پژوهش خود در مهم ترین سفرنامه ها و حسب حالها و خاطرات که طی سالهای ۱۸۴۸ – ۱۹۰۶ یعنی دوره سلطنت ناصرالدین شاه (حکومت : ۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ق) و مظفرالدین شاه (حکومت : ۱۳۱۳ – ۱۳۲۴ق) تا انقلاب مشروطه در ایران نوشته شدها ند تألیف کرده است. او، در این اثر، کتب خاطرات را به عنوان منابع مربوط به عصر قاجار معرفی و ارزش سنجی و بررسی کرده به خصوص با بسط و تفصیل بیشتری به تحلیل و نقد خاطرات میرزا علی خان امین الدوله (۱۲۵۹ – ۱۳۲۲) و میرزا علی خان ظهیرالدوله ( ۱۲۸۱ – ۱۳۴۲ق) پرداخته و دو فصل از کتاب را به این دو اختصاص داده است.

جلد اول با مقدمه ای کوتاه در باب سابقه ایل مافی آغاز می شود و با یادداشتهای نویسنده متعلق به سه دوره از زندگی او ادامه می یابد: دوره اول از آغاز تولد تا زمان ترور ناصر الدین شاه حاوی شرح ورود حسینقلی خان به خدمات دولتی؛ دوره دوم از درگذشت ناصر الدین شاه تا استعفای میرزا علی اصغر خان امین السلطان از مقام صدارت شامل رویدادهای قبل و بعد از سفر مظفر الدین شاه به فرنگ و شرح پیشکاری حسینقلی خان در آذربایجان و پی آمدهای آن؛ دوره سوم متضمن پاره ای یادداشتها در شرح ماجرای قوچان، احوال میرزا نصر الله نائینی ( مشیرالدوله) و مطالب دیگر که در بخش «ضمایم» گنجانده شده است.

با مرور وقایعی که شرح آنها در یادداشتهای حسینقلی خان آمده، خواننده تا حدودی در جریان رویدادهای مهمی که در گوشه و کنار خاک پهناور ایران رخ داده قرار می گیرد و تصور نسبتاً روشنی از اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران در دوره زندگانی نویسنده پیدا می کند. در خاطرات، پاره ای از مصایب و بلاهای طبیعی، سوء تدبیر حکام و والیان و سیاستهای نادرست آنان و رفتار نامناسبشان با مردم ولایات گزارش شده است. همچنین در آن از رویدادهایی  چون قحطی اصفهان، وضع گوشت در یزد، الواط یزد، اغتشاش شهر، شیوع مرض و با در محرم ۱۳۰۷، فروش اموال موزه و خزانه، نابسامانی اوضاع ایران، دسته بندیها و دسایس درباریان، وضع نان در تبریز و اقدامات و تدابیر حسینقلی خان در قبال بعضی از مصایب و فتنه ها یاد شده است.

از دیگر وقایع مهمی که نویسنده در خاطرات خود گزارش کرده قضیه قوچان، اغتشاش در فارس، سفر شاه به اروپا در ۱۲۹۰ق، اعطای حکومت یزد به حسینقلی خان، ملاقات او با میرزای شیرازی، مقابله او با امام قلی خان، شورش اصفهان، و منازعه انگلیسیها با حکومت عربستان است.

در بخش سوم از خاطرات با عنوان «ضمایم خاطرات حسینقلی خان» وقایع سال ۱۲۷۵ق و شرح مفصل ماجرای قوچان آمده است. زمانی که شاه زاده حسام السلطنه در اواخر سال ۱۲۷۸ به حکومت خراسان منصوب می شود، در سفر قوچان، حسینقلی خان زعفرانلو، پسر بزرگ رضا قلی خان، که تحت الحفظ و از عملجات شاهزاده حسام السلطنه بوده، از مشهد فرار می کند و به قوچان می رود و سر به عصیان

بر می دارد و با یاری ترکمانان تکه سرکشی خود را آشکار می سازد که با اقدام به هنگام و سنجیده شاه زاده فتنه او با شکست و ناکامیاش رفع می شود.

جلد دوم کتاب شامل پنج بخش است حاوی نامه و مکاتبات به ترتیب در بخشهای پنجگانه: اسناد سالهای ۱۳۰۰ – ۱۳۱۴ق و نامه های حسینقلی خان به برادرش، حیدرقلی خان سرتیپ و بیگلربیگی و رئیس دیوانخانه عدلیه اعظم خراسان و سیستان؛ اسناد سالهای ۱۳۰۶ – ۱۳۰۸ق، نامه های حسینقلی خان به برادرزاده اش رضا قلی خان، نامه میرزا علی اصغر خان امین السلطان به حسینقلی خان و نامه بالیوز گری دولت انگلیس در خلیج فارس به حسینقلی خان؛ اسناد سالهای ۱۳۰۹ و ۱۳۱۰ق؛ اسناد سال ۱۳۱۱، ايضاً نامه های حسینقلی خان به برادرزاده اش رضا قلی خان؛ اسناد سالهای ۱۳۱۲- ۱۳۱۴ق، ایضاً نامه های حسینقلی خان به برادرزاده اش رضا قلی خان. اسناد جلد سوم نیز در چهار بخش درج شده است به ترتیب شامل اسناد سالهای ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ق؛ سالهای ۱۳۱۹ – ۱۳۲۱ق؛ سالهای ۱۳۲۲ – ۱۳۲۴ ق؛ سالهای ۱۳۲۵ و ۱۳۲۶ق که جملگی نامه های حسینقلی خان است به برادرزاده اش، رضا قلی خان.

عکسهایی از حسینقلی خان، رضا قلی خان و برخی دیگر از رجال آن دوره همچنین فهرست موضوعی اسناد در کتاب درج شده است.

این کتاب در سه جلد به اهتمام معصومه نظام مافی، منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان و حمید رام پیشه، به نفقه نشر تاریخ ایران (تهران، ۱۳۶۲)، چاپ و منتشر شده است.