سفرنامه حاج سیاح

معرفی کتاب سفرنامه‌ی حاج سیاح به فرنگ

سفرنامه‌ی حاج سیاح به فرنگ خاطرات و گزارش سفرهای حاج میرزا محمدعلی محلاتی معروف به حاج سياح (۱۲۵۲ – ۱۳۴۴ق)، فرزند ملا محمد رضا است. دوران حیات نویسنده مقارن بود با سلطنت محمد شاه، ناصر الدین شاه، مظفرالدین شاه، محمد على شاه، احمد شاه و آغاز سلطنت رضا شاه. وی در عنفوان جوانی، برای تحصیل علوم متداول آن زمان، به تهران آمد و متعاقباً با کمک مالی عموی خود، به عتبات سفر کرده در بیست و سه سالگی، به گزارش خود او برای فرار از ازدواج با دختر عموی خود که خواستند به وی تحمیل کنند، عازم سفر به شرق و غرب جهان شد و بیست سال از عمر را در نقاط و ممالک گوناگون گذراند. وی آغاز این سیر و سیاحت را پنجم صفر ۱۲۷۶ / چهارم سپتامبر ۱۸۵۹ ذکر کرده است. نویسنده از شهرها و مناطق واقع در مسیر سفر خود و اهالی آن‌ها تصویر روشنی به دست داده است. واقع‌گرایی و نظر ناقدانه‌ی او با روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه قابل قیاس است. وی، در پاره‌ای از بخش‌ها، لایه‌بندی‌های اجتماعی را به شرح نشان داده است.

حاج سیاح، در سفر داخلی تا نقاط مرزی، با قشرهای متعدد جامعه تماس داشته و شرح ملاقات‌ها و گفتگوهای خود با اهالی را در سفرنامه آورده همچنین از احوال و اوضاع اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، وضع راه‌ها و درجه‌ی امنیت آن‌ها، و خُلقیات مردم سخن گفته است. او، ضمن این گزارش‌ها، گاه از مهمان‌نوازی اهالی و گاه از مهمان‌گریزی آنان، از جمله در شهرهای آذربایجان نمونه‌هایی آورده و از این راه، روحیات محلی را مصوّر ساخته است. همچنین در آداب و رسوم و احوال اقوام گوناگون و طرز معیشت و فرهنگ آنان مداقه کرده و حاصل مطالعات مردم‌شناسی خود را در سفرنامه منعکس ساخته است. در سخن از سفر به خارج (بلاد فرنگ و هند) نیز، اوضاع اقتصادی و اجتماعی و سیاسی ممالک، استنباط‌های حاج سیاح و اظهارنظرهای او درباره‌ی کشورها و اقوام وصف و گزارش شده است. حاج سياح، ضمن این توصیف‌ها گاه به مقایسه‌ی شئون اقتصادی و اجتماعی در آن ممالک و در ایران پرداخته است. به ویژه در این مقایسه، بر وجود قانون مدوّن و رعایت کامل و اجرای آن در ممالک فرنگ، فارغ از تبعیض، با حکومت ضوابط و راه ندادن به تأثیر روابط، تأکید شده است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی – اسلامی / جلد چهارم / نوشته‌ی علی آل داود و احمد سمیعی (گیلانی) / انتشارات سروش / چاپ اول 1396