سیاحتنامه ابراهیم بیک نوشته‌ی حاج زین العابدین مراغه ای

معرفی کتاب سیاحت نامه ابراهیم بیگ زین‌العابدين مراغه‌ای

سیاحت نامه ابراهیم بیگ زین‌العابدين مراغه‌ای (۱۲۵۵- ۱۳۲۸ق.).

قهرمان در جلد اول (۱۲۷۴ش./۱۳۱۳ق.) وطن‌پرست متعصبی است که در مصر به دنیا آمده و تاکنون ایران را ندیده است. تعصب او به حدی است که وضعیت واقعی ایران را نمی‌پذیرد و می‌خواهد برای تأیید مدعایش به ایران سفر کند. او به همراه يوسف عمو، در استانبول مهمان خانه‌ی راوی می‌شوند. در آن‌جا کتاب احمد طالبوف را می‌خواند و از انتقادات آن به خشم می‌آید. سپس آن‌ها به ایران می‌روند و پس از تحمل مشکلات فراوان و مشاهده مشقات بسیار ایرانیان به خانه راوی بازمی‌گردند. صاحب‌خانه در فرصتی که مهمانان به حمام رفته‌اند، سیاحت‌نامه را می‌خواند. در واقع، كل سفرنامه در روایت صاحب‌خانه درونه‌گیری شده است. آن‌گاه با روایت‌گری صاحب‌خانه داستان ادامه می‌یابد و پس از دعوای ابراهیم بیگ با ملا و آتش‌سوزی و بی‌هوشی ابراهیم، داستان تمام می‌شود. در جلد دوم (۱۲۸۳ش./ ۱۳۲۳ق. کلکته / با عنوان فرعی نتیجه تعصب او) ابراهیم در افسردگی شدیدی به سر می‌برد و تنها یک جمله از دهانش خارج می‌شود: «یا حق یا مدد». عشق محبوبه نیز او را درمان نمی‌کند و سرانجام، فراق «ایران خانم» هر دو را به کام مرگ می‌برد. در جلد سوم (۱۲۸۷ش./ ۱۳۲۷ق.) ابراهیم که در بهشت هم مشتاق شنیدن اخبار ایران است، يوسف عمو را نصیحت می‌کند که «در تعصب ملی سخت بکوش.»

ابراهیم بیگ ارزش‌های سه گانه‌ی بیگانه‌ستیزی، توجه به گذشته‌ی باشکوه ایران و مذهب شیعه جعفری را موازی و همبسته می‌پندارد و به تبع «حب الوطن من الايمان»، دوست نداشتن ایران را مترادف بی‌دینی می‌داند. او مشکل عقب‌ماندگی را در دینداری نمی‌داند و با وجود انتقاد از رفتار متعصبانه‌ی روحانیون، در پی اثبات پیوندهای محکمی میان وطن‌پرستی و دینداری است.

برخی «ایرانی‌گری» (ملی گرایی) سیاحت‌نامه را مشابه آثار و اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی می‌دانند و حتی از این فراتر می‌روند و او را همکار و همیار مراغی می‌پندارند (بنگرید به: آدمیت ، ۱۳۸۷: ۸۷-۸۸؛ نیز درباره رویکرد میرزاآقا به این اصطلاح بنگرید به: آدمیت ، ۱۳۵۷: ۲۷۴). اما گرایش فراوان میرزا آقاخان به ایران پیش از اسلام، با نگاه ایرانی – شیعی سیاحت‌نامه تفاوت‌هایی دارد. توجه مراغی به غرب، انتقادی و در عین حفظ سنت‌ها و مخالفت با غربی‌مآبی است که بعدها در آثار نویسندگانی چون جمال زاده، حسن مقدم و دیگران پیگیری می‌شود. ایران‌گرایی متأثر از میرزاآقاخان در عهد پهلوی ادامه می‌یابد و همبستگی زوج ارزشی ایران و اسلام را می‌گسلد.