نگاهی به زندگی و آثار ابو سعید ابوالخیر

ابو سعید ابو الخير با شهرت «ابو سعید فضل‌الله ابن ابوالخیر محمد ابن احمد مَیهَنی» معروف به «شیخ مَهنَه»، زاده محرم ۳۵۷ در ميهنه (یا مهنه = ناحیه‌ای بین ابیورد و سرخس در ترکمنستان کنونی) و متوفی به شعبان ۴۴۰ در ميهنه

پدرش عطار بود و به تصوف علاقه داشت و مجال بحث و فحص ترتیب می‌داد؛ پسر نیز از همین مجالس با مبادی تصوف آشنا شد. نخستین تعليمات صوفيانه را از بُشر یاسین (متوفی در ۳۸۰) فرا گرفت. بعدها در تلاش برای آموختن، چند سفر کرد و در علوم تفسیر و حدیث و فقه و تصوف تبحر یافت اما علاقه‌اش را به عرفان حفظ کرد و ابوالفضل سرخسی و ابوالعباس قصاب، دو تن از عرفایی بودند که پس از بشر یاسين سخت بر او اثر نهادند.

هنگامی که به زادگاهش بازگشت پیری صاحب‌نام بود و عده‌ای به دور او گرد آمدند. سال‌ها در نیشابور زندگی کرد و طی این دوره مجالسی برگزار می‌کرد که مورد توجه اهل عرفان بود و اقبالی داشت و از ملاقات ابو علی سینا با وی نیز داستانی نقل کرده‌اند که در صحت تاریخی آن تردید است. ابو سعید اهل ریاضت بود و کرامات بسیار بدو نسبت داده‌اند. در تذکره الاولياء فصلی در احوال و اقوال او آمده است، همچنین دو کتاب مستقل یکی به نام حالات و سخنان ابوسعید ابوالخبر (احتمالا ۵۳۶) از جمال‌الدين ابو روح لطف الله ابن ابی سعید، از نوادگان او، و دیگری اسرار التوحيد في مقامات الشيخ ابی سعید، از محمد ابن منور، در ترجمه‌ی احوال و نقل اقوال و کرامات وی در دست است.

سید محمد دامادی در کتاب گران‌قدر خود به نام ابوسعیدنامه (در بیان شرح احوال و عقاید و افکار و روش زندگانی ابوسعید ابوالخیر) نوشته است: «ظاهرا در شریعت، اهل رخصت و مسامحه بوده است و گویا شریعت را برای کسی که به مقصد رسیده باشد، زاید می‌شمرده است. چنان که نماز ظاهر را که در آن نرمی و افتادگی نباشد، به چیزی نمی‌گرفته است و همواره جویای نیاز درون بوده است و گاه مریدان را نیز از سفر حج باز می‌داشته است.»

از جمله حکایات مشهور او در اسرار التوحيد چنین آمده است: «در آن وقت که شیخ قدس الله روحِه العزيز به نیشابور بود، به حمام شد. درویشی او را خدمت می‌کرد و دست بر بازوی شیخ می‌نهاد و شوخ از پشت شیخ بر بازو جمع می‌کرد چنان‌که رسم ایشان است، تا آن کس ببیند. در میان این خدمت از شیخ سؤال کرد که ای شیخ جوانمردی چیست؟ شیخ گفت آن‌که شوخ مرد پیش روی او نیاری.»

از او اثری به نام نامه‌ها یا مکتوبات در دست است. این آثار را نیز به وی منسوب داشته‌اند که هیچ یک از آن وی نیست: مقامات اربعین یا چهل مقام (از ابو عبدالله حموية جوینی که توسط میر سید علی همدانی تلخیص شده است)؛ مصابيح؛ مناجات ابو سعید؛ اصطلاحات صوفيان؛ رساله‌ای در علم کیمیا. اشعاری – خاصه بیش از ۷۰۰ رباعی – نیز به وی منسوب داشته‌اند که در صحت این انتساب و اساسأ در شاعر بودن ابو سعید – و نه در استعداد شعرگویی او به جای تردید بسیار است.

منبع: فرهنگ ادبیات فارسی / نوشته‌ی محمد شریفی / ویراسته‌ی محمدرضا جعفری / انتشارات معین / چاپ دوم 1387