الهی نامه عطار نیشابوری

معرفی کتاب الهی نامه

الهی نامه (سروده‌ی حدود اواسط نیمه‌ی دوم سده‌ی ششم قمری) منظومه‌ای رمزی – عرفانی – اخلاقی (شمار ابیات در نسخه‌های مختلف از حدود ۶۵۰۰ تا ۷۳۰۰ متفاوت است) در قالب مثنوی در بحر هزج مسدّس منصور با محذوف، از عطار (نیشابوری).

مشتمل است بر ۲۲ «مقاله» در شش بخش، و در حقیقت مجموعه‌ای است از حکایت‌ها و داستان‌های کوتاه منظوم (۲۸۲ حکایت) که اساس آن مبتنی است بر گفت‌و‌شنود خلیفه‌ای دانا با شش پسر خود که همه دانستنی‌ها را آموخته و به هر چیز دلخواهی راه یافته بودند اما باز هم هر یک آرزویی در دل داشتند و به هرزه طالب چیزی بودند که فقدانش اندوهگینشان می‌ساخت. روزی پدر آنان را به نزد خود خواند و از ایشان خواست تا آرزوهای خویش بیان کنند مگر وی راهی برای کامیابیشان بیابد. پسران فرموده‌ی پدر را پذیرفته یک‌یک آرزوهای خود را بیان کردند و چنین معلوم شد که پسر ارشد طالب رسیدن به دختر شاه پریان است، دومین می‌خواهد سحر و جادو بیاموزد، سومین در جستجوی جام جم است، چهارمین آرزوی یافتن چشمه‌ی آب حیات دارد، پنجمین انگشتری سلیمان را می‌جوید و ششمین در اندیشه دست‌یافتن به علم کیمیا است هر یک از بخش‌های شش گانه‌ی کتاب به گفت‌وشنود و محاجّه‌ی پدر با یکی از پسران اختصاص دارد و هر یک از پسران نیز به قدر فهم و استطاعت خود به دفاع از آرزوی خویش و استشهاد به نقه و تمثیل می‌پردازد. لیکن سرانجام پدر فرزندان را مجاب می‌سازد و با تحلیل انگیزه‌های باطنی ایشان حقیقت مطلوبشان را تأویل می‌کند و بدین‌گونه برای پسران خویش حقیقت آرزوهایشان را به روشنی بیان می‌دارد.

ظاهرا نخستین طبع آن در ۱۸۷۲ میلادی در لَکهنو صورت گرفت. از آن پس بارها در ایران و سایر کشورها به چاپ رسیده است که از جمله آن‌ها نسخه‌ای است که توسط هلموت ریتر در ۱۹۴۰ در استانبول انتشار یافت. بهترین نسخه‌ی موجود متعلق به فؤاد روحانی است که در ۱۳۲۹ شمسی به چاپ رسید و حاوی ۷۲۹۲ بیت است.

محمدرضا شفیعی کدکنی معتقد است که نام اصلی الهی‌نامه، خسرونامه بوده است و بعدها خود عطار یا دیگران آن را تغییر داده‌اند.

منبع: فرهنگ ادبیات فارسی / نوشته‌ی محمد شریفی / ویراسته‌ی محمدرضا جعفری / انتشارات معین / چاپ دوم 1387