تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام نوشته احمد تفضلی

معرفی کتاب تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام

متن کتاب، پس از مقدمه ای کوتاه، حاوی بخشهای زیر است: ادبیات مادی، ادبیات فارسی باستان، ادبیات اوستایی، ادبیات دوره اشکانی، کتیبه های دوران ساسانی، ادبیات پهلوی، ادبیات مانوی، زبور پهلوی و ادبیات زبانهای ایرانی میانه شرقی.

از زبان مادی اثر مکتوبی بر جای نمانده؛ لیکن مؤلف رد پای آثار آن دوره را در نوشته های مورخان یونانی یافته و خلاصه ای از داستانهای متداول آن دوره را نقل می کند.

یگانه آثار مکتوب به جامانده از زبان فارسی باستان، کتیبه های شاهان هخامنشی است که مؤلف به معرفی محتوای آنها پرداخته و شیوه نگارش آنها را تحلیل می کند. وی، علاوه بر آن، با استناد به اقـوال نویسندگان یونانی، به وجود ادبیات حماسی و افسانه هایی ـ احتمالاً به صورت شفاهی ـ در این زبان پی برده است و، با نقل برخی از این داستان‌ها، آنها را با داستان‌های دیگر ایرانی مقایسه می کند.

در بخش ادبیات اوستایی، اوستا و آثار وابسته به آن بررسی شده است. مؤلف به تاریخچه تدوین اوستا، تفاوت میان اوستای گاهانی و اوستای متأخر و آثار بازمانده به زبان اوستایی، با ذکر محتوای هر یک، می پردازد. اوستای گاهانی کهن ترین اثر ادبی ایران و سروده خود زردشت معرفی می شود. مؤلف، با ذکر دشواریهای زبانی گاهان، مضمون کلی و ارزش ادبی آن را بیان می کند و به شرح پنج بخش و وزن شعری آن می پردازد. اوستای متأخر شامل قسمتی از یسنا، ویسپرد، خرده اوستا (نیایش، گاه، سی روزه آفرینگان)، يشتها، وندیدا، ها دخت نسک، او كَمَدَيْچا، ویثانسک، آفرین پیغامبر زردشت و وشتاسب یشت است. مؤلف، ضمن بحث درباره این متون، نمونه هایی از آنها را نقل و، با توجه به آرای اوستا شناسان، سبک و شیوه نگارش و وزن شعری (در مورد آثار منظوم) آنها را بررسی و تحلیل می کند. سپس، به نقل روایات افسانه آمیز منقول در متون پهلوی و روایات برگرفته از منابع معتبر تاریخی درباره تدوین اوستا می پردازد. مؤلف، همچنین، پس از معرفی قدیم ترین نسخه های خطی بازمانده از اوستا، شرح مختصری از اوستای مکتوب دوره ساسانی و بخش‌های گوناگون آن ارائه می دهد.

 دقت علمی کار مؤلف را می توان در بررسی جامع او و ارجاعاتی که در پانوشتها می دهد مشاهده کرد. در بخش ادبیات دوره اشکانی، مؤلف، پس از اشاره به ادبیات شفاهی و آثار به جامانده از آنها در برخی از منظومه های عاشقانه فارسی مانند ویس و رامین و «بیژن و منیژه»، کتیبه های پارتی (پهلوی اشکانی) و آثار بازمانده از نسا و اورامان و دورا اروپوس و همچنین سکه ها و مهرها را معرفی می کند و، در هر مورد، مضمون کتیبه (یا سکه)، تاریخ احتمال نگارش (یا ضرب) آن و اقوال دانشمندان در خصوص آن را ذکر می کند.

در بخش کتیبه های دوران ساسانی، مؤلف به بررسی همه این کتیبه ها، با تقسیم آنها به دولتی (یا سلطنتی) و خصوصی، می پردازد. کتیبه های دولتی غالباً دو یا سه زبانه هستند و مؤلف، با ذکر محل و تاریخ و مضمون و سبک زبانی آنها، شمار سطور هـر زبان را همراه با مقایسه ای از تحریرهای هر کتیبه به دست می دهد. در مورد کتیبه های خصوصی، از کتیبه های یادبودی و سنگ مزار بازمانده متعلق به افراد معمولی یاد می کند و اطلاعات جامعی درباره آنها عرضه می دارد. در پایان، از پاپیروس نوشته ها، پوست نوشته ها، سفال نوشته ها، فلز نوشته ها و همچنین سکه‌ها و مهرها و مهرواره ها سخن می رود. مؤلف مشخصات سکه ها و تغییراتی را که با گذشت زمان در نقوش و نگاره های آنها رخ داده، با ذکر تاریخ بیان می کند. کتیبه های پهلوی به دو نوع خط پهلوی منفصل و متصل نگاشته شده اند. از این رو، مؤلف در مورد هر کتیبه، نوع خط آن را مشخص و به اهمیت کتیبه از جهات گوناگون زبان شناسی، تاریخی، اجتماعی و دینی اشاره می کند. در این بخش، خواننده، با مراجعه به پانوشت‌های آن، می تواند بـه مشخصات تصاویر منتشر شده از کتیبه ها نیز دسترسی پیدا کند.

در بخش ادبیات پهلوی، که بهره عمده این مجموعه به آن اختصاص یافته، متون پهلوی بازمانده معرفی و همچنین از آثاری یاد شده است که اصل آنها از میان رفته و از، طریق ترجمه های عربی یا فارسی یا اشارات موجود در این کتابها، اطلاعاتی درباره آنها در دست است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد دوم)