تاریخ ایران بعد از اسلام نوشته‌ی عبدالحسین زرین کوب

معرفی کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام

تاریخ ایران بعد از اسلام مشتمل است بر مقدمه ای پرحجم (فصل اول) و شش فصل و یادداشتها و پی نوشتها (فصل هشتم)، زرین کوب، در مقدمه، که دبیرخانه مرکزی اتحادیه جهانی ایران شناسان آن را مستقلاً نیز در تهران منتشر ساخت، مشروحاً به ذکر و نقد روایات و تواریخ اسلامی به زبانهای عربی و فارسی و ترکی و مآخذ دیگر به زبانهای اروپایی و معرفی ابنیه، سکه ها، مزارات، دواوین و پژوهشهای خاورشناسان می پردازد.

در فصل دوم (پس از مقدمه) با عنوان «فرجام روزگار ساسانیان»، مؤلف علل سقوط جامعه ساسانی را عمدتاً ضعف و فساد دستگاه حکومتی شرح داده و در این زمینه ابتدا از فساد موبدان یاد و سپس موقعیت ادیان و فرق غیرایرانی و ایرانی همچون مانوی، مزدکی، زروانی، زردشتی و دیویسنی و جادویی را توصیف و اظهار نظر کرده است که اختلاف عقاید و مذاهب وحدت فکر و آرمان ملی را به خطر انداخته بوده است.

در فصل سوم با عنوان «اسلام در مهد»، مؤلف ابتدا به جغرافیای عربستان و جاهلیت اعراب بادیه نشین اشاره کرده آنگاه حوادث تاریخی از ظهور اسلام و تولد رسول اکرم تا رحلت آن حضرت را گزارش کرده است. مؤلف، ضمن آنکه پیروزی دین مبین اسلام را نتیجه حماسه دینی و اعتقاد به آخرت الهی دانسته، با توجه به احوال قبایل بادیه نشین عرب، احتیاج مادی و میل به کسب غنیمت را نیز در قبول آن مؤثر شمرده است.

در فصل چهارم با عنوان «عرب در ایران» جریان حمله اعراب به ایران زمین از فتح حیره تا جنگ نهاوند شرح داده شده و روایات اعراب در اخبار فتوح مبالغه آمیز ارزیابی گردیده است.

فصل پنجم با عنوان «موالی و نهضتها»، شرح حوادث عصر خلفای راشدین از کشته شدن خليفه دوم اسلام تا روزگار بنی امیه و بنی عباس را در بردارد. در این فصل، از موالی و نهضتهای ملی ایرانیان در راه کسب استقلال و شعوبیان به عنوان بازآفرینان هویت ملی نیز گفتگو شده و قتل خلیفه دوم نتیجه خشونت و استبداد او تلقی گردیده است.

در فصل ششم با عنوان «دنیای هزار و یک شب»، گزارش جریان استقلال طلبی ایرانیان دنبال شده و، با ذکر قراین، از برآمدن ایرانیان و شرکت آنان در اداره قلمرو خلافت یاد و به پیروی دستگاه خلافت از رسوم کشورداری در دوره کسری و بزرجمهر اشاره شده است. نویسنده آغاز عصر عباسیان را بهار دولت وصف کرده و از راه یافتن ذوق و طرب و علاقه به تجمل و تفنن به عراق با پدید آمدن بغداد، شهر هزار و یک شب، سخن گفته است. وی، ضمن ستایش از مبارزات ایرانیان برای بازآفرینی ملی، به نفوذ ترکان، که خلفای عباسی را بازیچه خود ساخته بودند، و پی آمدهای مخرب آن پرداخته است.

در فصل هفتم با عنوان «رستاخیز ایران»، مؤلف شادمانه احوال مردم ایران در روزگار دو سلسله ایرانی تبار طاهریان و صفاریان را شرح داده، ظهور طاهریان را سرآغاز استقلال رستاخیز ایران و سیستان، خاستگاه یعقوب صفاری، را سرزمین اساطیر ملی و خود یعقوب را نجات دهنده ایران زمین معرفی و او را مردی سپاهی منش اما خردمند و باوقار وصف کرده است. زبان نگارنده در این فصل رنگ حماسی و نگاهش به رستاخیز ایران جنبه اساطیری دارد.

زرین کوب در فصل پایانی که به «یادداشتها» اختصاص یافته، به ذکر ارجاعات اكتفا نکرده بلکه، به مناسبت مقام، اطلاعات تکمیلی بسیاری در اختیار خواننده قرار داده است و همین یادداشتهاست که اثر را به منبعی بس سودمند تبدیل کرده است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد دوم)