تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس (8 جلدی)

معرفی کتاب تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹

تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹ کتابی است در هشت جلد و نود و پنج فصل اثر محمود محمود (۱۲۶۰ ش – ۱۳۴۴ش) که با استفاده از گزارشها و سیاحت نامه های دیپلوماتها و مأموران کشوری و لشکری اروپایی و امریکایی تألیف و طی سالهای ۱۳۳۵ – ۱۳۴۱ منتشر شده است. سفرنامه نویسان هر یک چند سال در ایران اقامت داشته اند و طی آن مدت در تاریخ، جغرافیا، سنتها، خلقیات مردم و طبقه حاکم و رجال سیاسی ایران و سیاستهای آشکار و پنهان انگلیس و روس در رابطه با کشور ما مطالعه کرده اند. شماری از آنان، پس از گذراندن مراحل تحصیلات عالیه به خدمت وزارت خارجه بریتانیا درآمدند و مأمور خدمت در ایران گشتند و، در بازگشت به میهن، مناصب مهم و معتبر رسیدند. بسیاری از تألیفات آنان هنوز هم به فارسی در نیامده است. محمود محمود فصلهایی از منابع اروپایی را ترجمه و پاره هایی ازمنابع فارسی را رونویسی کرده و در تألیف حجیم خود گنجانده ضمناً درباره مطالب آنها و مسائل سیاسی به اظهار نظرهایی هر چند محافظه کارانه مبادرت ورزیده است. وی که از سال ۱۳۰۰ ش به گردآوری منابع مشغول بوده، ابتدا مطالب را در جراید منتشر ساخته و این کار تا سال ۱۳۰۷ ادامه داشته است. نگارش سه جلد از این اثر در ۱۳۱۹ انجام یافته و مجلدات دیگر متعاقباً نوشته نوشته و منتشر شده است.

مؤلف، در مقدمه کتاب، تاریخچه روابط ایران و انگلیس را از قرن ۱۳م به این سو مرور کرده است. مندرجات مجلدات هشتگانه فهرست وار به شرح زیر است:

جلد اول در ۲۰ فصل – اوضاع سیاسی اروپا در آغاز قرن ۱۹ و واقع شدن ایران در حوزه سیاست بین المللی؛ انعقاد عهدنامه تیلسیت که موجب شد انگلستان، برای دور نگه داشتن روسیه و فرانسه ازمرز های هند، به فکر تسلط بر ایران بیفتد؛ تلاش بریتانیا برای توسعه نفوذ خود در ایران از طریق اعزام کارشناسان مجرب و پذیرش سفرای ایران؛ فراهم آمدن زمینه مساعد برای انعقاد عهدنامه گلستان؛ اوضاع اروپا در آغاز قرن ۱۹؛ کشاکش ایران و انگلستان بر سر هرات؛ رفتار خصمانه انگلیس نسبت به ایران پس از منعقد شدن عهدنامه گلستان؛ اعزام جوانان آذربایجانی به انگلستان برای آموزش نظامی؛ خطاهای دولتمردان ایرانی در امید بستن به لندن برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور؛ جنگهای ایران و روس و انعقاد قرارداد ترکمانچای و نقش انگلستان در آن (مطالب مندرجات اخیر از سفرنامه فریزر و نسخه نایاب سفرنامه میرزا مصطفی، که جریان قتل گریبایدوف در آن گزارش شده، مأخوذ است)؛ سیاست انگلستان در ایران در عهد محمد شاه قاجار با استفاده از منابع اروپایی از جمله ایران و قضیۀ ایران؛ جدال ایران و انگلیس بر سر هرات و ورود کشتیهای جنگی بریتانیا به خلیج فارس؛ نقش لندن در قتل قایم مقام؛ انعقاد پیمان ایران و انگلیس مبنی بر عدم دخالت لندن در اختلافات ایران و افغانستان؛ مطالبی حاشیه ای از جمله اشاره به رجال رشوه گر از انگلستان چون میرزا ابوالحسن شیرازی با حقوق سالیانه هزار و پانصد تومان.

جلد دوم در ۱۴ فصل (۲۱ – ۳۴) ـ ادامه اختلاف بر سر هرات؛ دخالتهای مزوّرانه لندن در فراهم آوردن زمینه مساعد برای قتل امیرکبیر؛ تحریک بختیاریها به فتنه انگیزی؛ شورش آقا خان محلاتی؛ فتنه سالار؛ تشويق سيد جمال الدین اسدآبادی در تبلیغ اتحاد اسلام؛ ورود صاحب منصبان فرانسوی به ایران و افغانستان؛ پرده برداری از سیاستهای پنهانی انگلیس در ایران بر اساس یادداشتهای میتفورد و هنری لایارد، دو مأمور هوشمند و کارشناس انگلیسی (مطالب فصولی از این جلد – ۲۸ تا ۳۰ ـ از مندرجات سفرنامه فريه فرانسوی درباره ترکستان روس، افغانستان، و بلوچستان گرفته شده است)؛ منقولاتی از تاریخ قاجاریه اثر ر. واتسن درباره قتل امیرکبیر به تحریک انگلستان؛ منازعه و رقابت سیاستمداران فارسی زبان و آذری زبان در دربار؛ انعقاد عهدنامه ننگین پاریس؛ شرح قیام شیخ شامل (مطالب فصلهای ۳۱-۳۴ از آثار چارلز موری، وزیر مختار انگلیس همچنین از تألیفات راولینشن و ادوارد استویک سفرنامه نویس معروف انگلیسی گرفته شده است).

جلد سوم در ۱۳ فصل (۳۵-۴۷) ـ دخیالتهای آشکارتر انگلیس و روس در منطقه از جمله اقدامات گلداسمیت به بهانه برقراری ارتباط تلگرافی و نقشه برداری در سیستان و بلوچستان به منظور جدا ساختن بلوچستان از ایران؛ واگذاری امتیازات از جانب میرزا حسین سپهسالار از جمله انعقاد امتیازنامه که اساس قرارداد اسارت بار ۱۹۰۷ شد؛ اوضاع سیاسی اروپا و مسئله شرق و رقابت روس و انگلیس در ایران و افغانستان پس از کنگره برلن (مطالب فصلهای ۴۶-۴۷ از عین الوقایع و زندگانی کرد سالزبوری گرفته شده است).

جلد چهارم در ۱۲ فصل (۴۸-۵۹) ـ ادامه تنش و کشاکش دو قدرت استعماری روس و انگلیس در خراسان و افغانستان و بلوچستان؛ تأسیس قزاق خانه؛ ورود ایران به اتحادیه پستی؛ پیمان آخال و انتزاع مرو از ایران (مطالب فصلهای ۴۸ – ۵۵ بیشتر از منابع ایرانی همچنین از تاریخ کرزن، ویلسن، به ویژه کلنل استوارت گرفته شده است)؛ ادامه منازعه و تعامل دو قدرت استیلاجوی روس و انگلیس در واپسین سالهای سلطنت ناصر الدین شاه؛ واگذاری امتیازات از جانب امین السلطان از جمله امتیاز کشتی رانی در کارون؛ امتیاز رویتر؛ و تأسیس قونسول خانه در مشهد؛ لغو امتیاز رژی (در فصلهای ۵۶ – ۵۹ این جلد منقولات چند صفحه ای از سفرنامه ناصر الدین شاه و تألیفات دیگران به ویژه کرزن و چیرول وارد شده است).

جلد پنجم در ۱۱ فصل (۶۰-۷۰) ـ احوال و اعمال سید جمال الدین اسدآبادی؛ تاریخچه راه آهن در ایران به نقل از کرزن و بنجامین، وزیر مختار امریکا در ایران؛ درباره سید علی محمد باب و بهاءالله برگرفته از انقلاب ایران اثر ادوارد براون؛ منقولاتی از کرزن که محمود محمود او را خونی ترین دشمن ایران و نماینده تمام عیار سیاستمداران ظالم و جبار معرفی کرده است.

جلد ششم در ۱۱ فصل (۷۱-۸۱) ـ تشدید رقابت دول اروپایی در مقیاس جهانی؛ اهمیت ایران در جبهه بندیهای قدرتهای استعماری اروپا؛ مسئله ایران به حیث یکی از علل جنگ بین المللی ۱۹۱۴ – ۱۹۱۸؛ سفرهای مظفر الدین شاه قاجار به فرنگ؛ اعطای امتیازات در عصر سلطنت ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه و نقش امین السلطان در آن؛ گزارشی از سفر صاحب منصبان کشوری و لشکری انگلیس به نجف و کربلا و ملاقات آنان با علمای این دو شهر؛ اعطای وام به رجال سیاسی ایران به عنوان راهی برای نفوذ سیاسی؛ ایران در نهضت مشروطیت و ادامه رقابت روس و انگلیس و نقش آنها در انقلاب مشروطه که محمود محمود آن را محصول توطئه خـارجـی دانسته است؛ کشته شدن امین السلطان در روز امضای قرارداد ۱۹۰۷ (از جمله منابع این جلد است لوئیس دکینسن انگلیسی، خاطرات و خطرات، ناسخ التواريخ، تأليفات براون ،کرزُن، سرپرسی سایکس، چیرول، و خاطرات ادوارد هاردینگ مأمور کهنه کار انگلیسی).

 جلد هفتم در ۷ فصل (۸۲ – ۸۸) – تاریخچه فراماسونری در جهان و ایران؛ مقایسه انقلاب مشروطه ایران با انقلاب کبیر فرانسه که مؤلف هر دو را محصول دسایس فراماسونری جهانی دانسته است؛ امضای قرارداد ۱۹۰۷ و پی آمدهای آن برگرفته از تألیفات لندور، سر والنتین چیرول، کلنل سر هنری مک ماهون (اثر لندور برای مطالعه خلقیات ایرانیان از دید غربیان خواندنی است. همچنین اثر چیرول برای مطالعات منطقه ای و قومی و نیز آشنایی با جریان عقد قرارداد ۱۹۰۷ مفید است. اثر مک ماهون، که مأمور شد با هزار تن همراه مرز سیستان و بلوچستان را نشانه گذاری کند در بخش مختص تاریخ سیستان حاوی اطلاعات سودمندی است)؛ شرح ادامه اقدامات مک ماهون برای منتزع ساختن بلوچستان از ایران که خلاصه ای است از مندرجات آثار کرزن و نیکلسن در این باب؛ چگونگی فراهم شدن زمینه کنار آمدن دو رقیب دیرین (روس و انگلیس) در قرارداد ۱۹۰۷ و نتایج مصیبت بار آن برای ملت ایران.

جلد هشتم در ۶ فصل (۸۹-۹۵) ـ مشروطیت، که مؤلف آن را مصیبت عظمی خوانده عمدتاً منقول از تاریخ مشروطه کسروی، و توصیف زمینه های انقلاب مشروطه و پیروزی آن (مؤلف ملت ایران را در آن اوان آماده بهره برداری از این انقلاب ندانسته و اصولاً انقلاب مشروطه را تحفه بدخواهان شمرده است)؛ آماده سازی زمینه انعقاد قرارداد ۱۹۰۷؛ فروپاشی قدرت دولت مرکزی در نتیجه استیلای بریتانیای کبیر (از جمله منابع فصول ۹۰-۹۴ است: کشیف تلبیس، اختناق ایران، اسرار سیاست دولت انگلیس در ایران. دوره موضوع این فصول نیز از زمان خلع محمد علی شاه است تا انعقاد قرارداد ۱۹۱۵)؛ معرفی مندرجات کتاب ایران اثر ویلسن و حاصل هفت سال اقامت او در خوزستان و لرستان؛ شرح احوال ویلسن و سرپرسی سایکس.

مؤلف زمانی اثر خود را کامل تلقی می کند که شرح حوادث چهل ساله از آغاز جنگ بین الملل تا اواسط سال ۱۳۳۲ منتهی به غوغای نفت به آن منضم گردد.

 بدین سال محمود محمود، در اثر حجیم خود، حوادث مهم و سرنوشت ساز تاریخ ایران در قرن ۱۹ را بررسی و و گزارش کرده و کوشیده است تا از این راه علل عقب ماندگی ملت ایران و عاملان آن را نشان دهد. منافع ملی ایران و دغدغه آن دل مشغولی اصلی نویسنده بوده و و موجب گشته که او بارها از فساد و رشوه خواری و بیگانه پرستی دولتمردان و زمامداران کشور بنالد. وی آن است که، از زمان کشیده شدن ایران به چنبر بر سیاست استعمارگران اروپایی، ملت روز خوش و روی راحت ندیده است. وی چاره درد ملی ایران را بالا بردن شعور سیاسی مردم و پرورش دولتمردان وطن خواه و ملی و حمایت از آنان می داند.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد دوم)