خاطرات تاج السلطنه

معرفی کتاب خاطرات تاج السلطنه

کتاب خاطرات تاج السلطنه نوشته هایی است منسوب به تاج السلطنه (۱۳۰۱ ق – ۱۳۱۴ش)، دختر ناصر الدين شاه قاجار و توران السلطنه. در این باب که نویسنده این اثر کیست اختلاف نظر وجود دارد. ایرج افشار آن را منتسب به تاج السلطنه دانسته است.

از آنجا که اطلاعات دقیقی درباره میزان واقعی سواد این شاهزاده قاجاری، که در سنین کودکی به خانه بخت رفته، در دست نیست، در این باره حکم قطعی نمی توان کرد به خصوص که اطلاعاتی نادرست درباره شمار اولاد ناصر الدین شاه، زنان حرمسرا، القاب رجال مشهور عصر قاجار چون محمد حسن خان اعتماد السلطنه و بسیاری از مسائل دیگر در آن به چشم می خورد. می توان حدس زد که انشای خاطرات از تاج السلطنه نیست بلکه از کسی است که با تاج السلطنه معاشرت داشته و گاه به گاه چیزهایی از وی می شنیده که آنها را با مطالبی اجتماعی و و انتقادی از خود در آمیخته و این اثر را پدید آورده است. گروهی بر اساس آنچه در مقدمه خاطرات آمده بر آناند که تاج السلطنه در ۱۳۳۲ق، به تشویق سلیمان خان (سلیمان سپهبدی) معلم نقاشی و نوه عمه خود، نگارش این اثر را آغاز کرده و از آنجا که با زبان فرانسه آشنایی داشته و تاریخ و رمان فرنگی می خوانده و زنی روشنفکر بوده، در جنب شرح حال خود، به بیان مسائل انتقادی و اجتماعی نیز پرداخته است.

خاطرات تاج السلطنه را کـه شـرح حال وی از بـدو تولد تا جدایی از شوهرش را در بردارد، می توان نوعی رمان تاریخی قلمداد کرد. مندرجات آن مشتمل است بر احوال شاهزاده خانم قاجاری، توصیف شخصيتها، گزارش حوادث تاریخی و شرح جزئیات مربوط به حرم و اندرون دربار و رجال درباری به لحنی انتقادی همچنین کلیاتی خطابی از نوع نوشته های شب نامه های دوره پس از مشروطیت. این نوشته ها را، با فرض آنکه به قلم یکی از شاهزادگان قاجاری است که در فضای حرم و اندرون دربار سلطنتی زندگی می کرده و از نزدیک شاهد وقایع بوده حاوی اطلاعات جالب و دست اول ارزشمندی باید شمرد. در آن، با دید دقیق انتقادی نحوه مملکت داری و سلطنت ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه؛ فسادهای اخلاقی مظفرالدین شاه و درباریانش؛ نقش رجال سیاسی و سرنوشت ساز کشور همچون میرزا علی اصغر خان امین السلطان؛ فعالیتهای سید جمال الدین اسدآبادی؛ ظلم و ستم خاندان آقابالا خان در طالش توصیف و شرح داده شده است. نویسنده از اینکه مظفرالدین شاه برای رفتن به فرنگ به اخذ وام از فرنگیها پرداخته گله مند است. او مشکلات جامعه را بیشتر ناشی از نابهنجاری نظام حکومتی می داند. وی همچنین فرهنگ مردسالاری را به باد انتقاد می گیرد و از اینکه زنان بیشتر ساعت عمر خود را به عطلت و بیهوده نگاری می گذرانند اظهار ناخشنودی می کند. همچنین جهل و خرافه پرستی و بی سوادی زنان و حجاب را مطرود می داند و بر لزوم تعلیم و تربیت آنان و ایفای نقش در جامعه تأکید دارد. ازدواج اجباری و درآمد کم خانواده را از علل گرایش زنان به فحشا می شمارد و به چند همسری و مشکلات ناشی از آن به دیده انتقادی می نگرد.

از خاطرات تاج السلطنه ظاهراً تاکنون دو نسخه خطی شناخته شده است. یکی متعلق به سعید نفیسی که با عنوان حالات ایام زندگی خانم تاج السلطنه به شماره ۵۷۴۱ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است و در انجامۀ آن آمده است: «به قلم حقیر رحمت الله داعی طالقانی، ملازم سفارت خانه جلیله افغانستان نقل و تحریر یافت تهران به تاریخ دهم جمادى الثانيه ۱۳۴۳ مطابق ۱۶ جدی ۱۳۰۳.» دیگری نسخه ای که اسلام کاظمیه در مقاله «قتل ناصر الدين شاه از خاطرات تاج السلطنه» به آن اشاره و آن را

متعلق به مهدی فرهودی حسابی معرفی کرده است. وی انجامۀ آن را به شرح زیر نقل کرده است: «روز پنج شنبه هفدهم ذی قعده الحرام ۱۳۳۲ / هشتم اکتبر ۱۹۱۴ در عمارت ییلاقی زرگنده از روی نسخه ای که به خط خودِ تاج السلطنه نوشته شده بود استنساخ شد.» کاظمیه در مقالهٔ مذکور کاتب این نسخه را حاجی میرزا علی حسابی ملقب به یمین الملک پدر عباس حسابی معرفی کرده است. پس از نشر مقاله کاظمیه ابراهیم صفایی طی مقاله ای خاطرات تاج السلطنه را مجعول خواند.

ابو الفضل قاسمی نخستین بار بخشهایی از خاطرات تاج السلطنه را از روی نسخه متعلق به سعید نفیسی، در چند شماره از مجله وحید منتشر کرد. چندی پس از آن چکیده ای از مندرجات آن در افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، تأليف فریدون آدمیت و هما ناطق، انتشار یافت. سپس منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان آن را با مقدمه در سلسله انتشارات مرکز نشر تاریخ ایران منتشر کردند که تصویر تکثیر شده آن در لوس آنجلس منتشر شد و به چاپهای دوم و سوم و چهارم نیز رسید. چاپهای اول و دوم شرح حال تاج السلطنه را تا جدایی او از شوهرش، حسن خان سردار شجاع پسر محمد باقر سردار اکرم در بردارد. در چاپ سوم (۱۳۷۱)، نام سیروس سعدوندیان حذف شده عين مطالب مقدمه تحریر دیگری یافته و اشتباهات تاریخی نیز تکرار شده است. در مقدمه چاپ چهارم (۱۳۷۸) به کوشش مسعود عرفانیان، مطالبی درباره رابطه تاج السلطنه با عارف قزوینی همچنین ازدواج او با قوللر آقاسی، برادر زاده حسین پاشاخان امیر بهادر، به نقل از روزنامه خاطرات عزيز السلطان معروف به ملیجک ثانی درج شده است.

بر چاپهای این اثر انتقادهایی نیز صورت گرفته است. نخستین بار سیروس سعدوندیان مقاله ای انتقادی با عنوان «باز همان حکایت کهنه» در مجله جهان کتاب منتشر کرد و پاره ای از کاستیها و اشتباهات تاریخی متن را در چاپ چهارم تذکر داد از جمله اینکه توران السلطنه، مادر تاج السلطنه، دختر عموی ناصر الدین شاه معرفی شده در حالی که بر اساس خاطرات عين السلطنه قهرمان میرزا سالور، او دختر پسر عموی ناصر الدین شاه، محمد حسن میرزا حشمت السلطنه بوده است. چاپ عرفانیان فاقد شرح بخشی از زندگی السلطنه پس از انقلاب مشروطه تا هنگام وفات تاج اوست و این در حالی است که سعدوندیان، طی مقاله ای با عنوان «عرایض شکوه آمیز تاج السلطنه، بر اساس اسناد و مدارک مربوط به تاج السلطنه، اطلاعات بسیاری درباره او به دست داده است. نگارنده نیز در مقاله ای با عنوان «نقدی بر چاپ چهارم کتاب خاطرات تاج السلطنه» به انتقاد آن چاپ پرداخته و شرح حال نسبتاً کاملی از تاج السلطنه به دست داده است.

خاطرات تاج السلطنه به قلم ایران شناسی به نام فوجيمو تویوکو به ژاپنی و به همت آنا ونزن و امین نشاط به زبان انگلیسی ترجمه شد و ترجمه انگلیسی همراه با مقدمه ای تحلیلی از عباس امانت (واشنگتن ۱۹۹۳) انتشار یافت.