خاطرات سیاسی فرخ

معرفی کتاب خاطرات سیاسی فرّخ

کتاب خاطرات سیاسی فرّخ به قلم سید مهدی فرخ ( معتصم السلطنه ) (۱۲۶۵ – ۱۳۵۲ ش)، از رجال و دولتمردان سرشناس ایران است، که در ۱۳۲۷ منتشر شده است. پدر فرخ، میر سید محمد خان مستوفی از خانواده معروف به «سادات تهرانی» بود که در عهد صفویه از مازندران به تهران کوچانده شدند.

فرخ که از هجده سالگی به خدمت دولت درآمد، در سه دوره اواخر سلطنت قاجاریه کودتای ۱۲۹۹ و قدرت یافتن رضاخان و سلطنت او طی سالهای ۱۳۰۴ – ۱۳۳۰ و سالهای اشغال ایران به دست قوای متفقین و سلطنت محمد رضا شاه مصدر مقامات و مناصب مهم بوده و در خاطرات خود از جریانات و رویدادهای سیاسی این دوره ها و رجال ذی نقش در آنها یاد کرده است.

وی خاطرات خود را با چگونگی انتخاب شدنش به نمایندگی مجلس از تربت حیدریه آغاز کرده و در آنچه به دوره اول حیات سیاسی او مربوط می شود، از فعالیت کمیته مجازات، نهضت جنگل و قیام میرزا کوچک خان و اعدام دکتر حشمت و عاقبت کار سردار جنگل؛ صدارت وثوق الدوله و انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ و رشوه گرفتن او و نصرت الدوله و صارم الدوله از انگلیسیها و خودکشی فضل الله آق اولی یاد کرده است. وی، از حوادث دوره دوم زندگی سیاسی خود جریان کودتای حوت ۱۲۹۹، تشکیل کابینه کودتای سید ضیاء؛ آنچه در مجلس چهارم گذشت، ریاست وزرایی سردار سپه طرح تبدیل سلطنت به جمهوری، قهر رضا خان، و مخالفت مدرّس لیدر اقلیت با او؛ و دیدار خود با ماژور مسعود خان کیهان را گزارش کرده است.

در آنچه به دوره سوم و مناصب و سرگذشت او در سالهای سلطنت رضا شاه مربوط است، در خاطرات از افول قدرت تیمورتاش و محاکمه و مرگ او؛ جدال فرخ با آیرم، بازداشت مشیر همایون شهردار به توطئه آیرم؛ نخست وزیری فروغی؛ اختلافات مرزی ایران و ترکیه؛ اقدامات عمرانی رضا شاه؛ تأسیس کارخانه ها و اقدام به احداث کارخانه ذوب آهن با همکاری کمپانی کروپ آلمان؛ سفر فرّخ به شمال در التزام رضا شاه؛ و ماجرای کشف حجاب در ۱۳۱۷ سخن رفته است. همچنین فرخ، در این باب به سفرهای خود به خارج و خدمات خود در داخل کشور؛ روابط و مناسبات خود با دولتمردان از جمله نصرت الدوله، تیمورتاش، داور، مخبر السلطنه فروغی، تقی زاده، سردار اسعد بختیاری، اعتماد الدوله قره گزلو، بهرامی، حکیمی، و لیندن بلات که به جرم اختلاس و سوءاستفاده محاکمه شد اشاره کرده است.

در آنچه به حوادث و جریانهای بعد از سوم شهریور ۱۳۲۰ و دوران اشغال کشور و سلطنت محمد رضا شاه مربوط است، در خاطرات، شرح نخست وزیری فروغی استعفای رضا شاه از سلطنت و خروج او از ایران ناآرامیهای فارس و قضیه قشقاییها؛ نخست وزیری سهیلی و عضویت فرخ در کابینه او به سمت وزیر کشور؛ بلوای بلوچستان؛ قحطی و کمبود گندم و آرد و نان و تلاشهای فرخ در جبران آن و رویارویی او با متفقین به خصوص انگلیسیها؛ سقوط كابينه سهیلی؛ هرج و مرج و ناامنی در نقاط گوناگون کشور به تفصیل آمده است. همچنین از حوادث و جریانهایی مهم یاد شده است که در سالهای اشغال روی داده همچون نخست وزیری قوام السلطنه در وعضویت فرّخ در کابینه او به سمت وزیر خواربار، مخالفت سفیر انگلیس با انتخاب او به این سمت، استعفای فرّخ پس از سه ماه و اندی و مخالفت قوام با استعفای او؛ حادثه هفدهم آذر ۱۳۲۱ و بررسی ریشه های آن و نقش عوامل دخیل در آن؛ سقوط کابینه قوام السلطنه و روی کار آمدن مجدد سهیلی؛ جریانات مربوط به مجلس چهاردهم و فراکسیون حزب توده ایران در آن؛ ماجرای رد اعتبار نامه سيد ضياء؛ طرح امتیاز نفت شمال در مجلس و بحثهای مربوط به آن؛ نخست وزیری ساعد مراغه ای؛ رد اعتبارنامه پیشه وری؛ سقوط کابینه ساعد و روی کارآمدن سهام السلطان مرتضی قلی بیات؛ ماجرای میلسپو، مشاور مالی دولت؛ شکل گیری وقایع آذربایجان؛ سقوط كابينه بیات؛ نطقهای نمایندگان مبرز مجلس از جمله على دشتی و ایرج اسکندری و مقالات جراید از جمله رهبر، ناهید، کیهان، تهران مصوّر دربارهٔ مسائل جاری کشور؛ معرفی کابینه حکیمی به مجلس و نطقهای نمایندگان موافق و مخالف درباره آن و سقوط این کابینه؛ نخست وزیری صدر الاشراف، دژخیم باغشاه، منعکس شده است.

شرح غایله آذربایجان به تفصیل در خاطرات فرخ آمده است. در این باب، چگونگی شکل گیری غایله حادثه روستای لیقوان، تأسيس فرقه دموکرات آذربایجان، انتصاب فرخ به استانداری آذربایجان، تحركات دموکراتها به مخالفت با او، سقوط کابینه صدر الاشراف و نخست وزیری حکیم الملک موضع گیری حزب توده ایران، تشکیل مجلس ملی آذربایجان، سقوط کابینه حکیمی، روی کارآمدن قوام السلطنه و رأی اعتماد گرفتن او از مجلس، انعقاد قرارداد ایران و شوروی درباره نفت شمال، روابط قوام با حکومت آذربایجان، اقدامات قوام برای حل مسئله آذربایجان، حرکت ارتش دولت مرکزی به آذربایجان و پایان غایله آن خطه از خواندنی ترین مندرجات خاطرات فرّخ است. در این باب، متن پاره هایی از نطقهای نمایندگان در مجلس، اعلامیه ها و بیانیه ها و متن قراردادها در این اثر منعکس گشته و به گزارشها اعتبار و سندیت بخشیده است.

فرخ در خاطرات خود، از ذکر واقعیات و مشکلات و انتقاد از اعمال و رفتارهای اشغالگران، افشای فساد و رشوه خواری و نابسامانی پروا نداشته است.