خاطرات و اسناد ظهیرالدوله

معرفی کتاب خاطرات و اسناد ظهیر الدوله

کتاب خاطرات و اسناد ظهیر الدوله مجموعه ای است از نوشته ها و اسناد متعلق به میرزا علی خان قاجار ملقب به ظهیر الدوله و مشهور به صفا علیشاه و مصباح الولایه (۱۶ ربیع الاول ۱۲۸۱ –  ۲۴ذی قعده ۱۳۴۲ / ۸ تیر ۱۳۰۳)، صوفی، شاعر، نویسنده و رجل نامور عصر قاجار که به کوشش ایرج افشار در ۱۳۵۱ منتشر شد. این اثر از منابع دست اول و معتبر تاریخی عصر قاجار است که اطلاعات مهمی در باب ترور ناصر الدين شاه (۱۷ ذی قعده ۱۳۱۳)، جلوس مظفر الدین شاه بر تخت سلطنت، انقلاب مشروطه، و مخالفت محمد علی شاه با آن و به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی (۱۳۲۶ق) به دست می دهد.

میرزا علی خان قاجار فرزند محمد ناصر خان ظهير الدوله (وفات : ۱۲۹۴ق) داماد ناصر الدین شاه بود. او، در جوانی، به سلسله نعمت اللهی پیوست و به زمره مریدان صفی علیشاه درآمد و پس از درگذشت او (۱۳۱۶ق)، بنا به وصیتش جانشین او شد و، با اجازه مظفر الدین شاه «انجمن اخوت» را در ۱۳۱۷ق در تهران تأسیس کرد. او، همچون پدر خود، مناصب و مقامات مهمی در دستگاه دولتی از جمله حکومت نواحی متعدد چون مازندران (۱۳۱۹ و ۱۳۲۶ق)، همدان (۱۳۲۳ق) گیلان (محرم ۱۳۲۶)، مازندران، کرمانشاهان ( صفر ۱۳۲۷ – ۱۳۲۹)، تهران (۱۳۳۳، ۱۳۳۷، و ۱۳۴۱ – ۱۳۴۲ق) و وزارت دربار را احراز کرد. وی در ۱۳۲۳ق، مجله مجموعه اخلاق را منتشر ساخت. همچنین آثار متعدد دیگری از وی به جا مانده است.

جلد سوم، «حیرت نامه» شامل خاطرات و اسناد متعلق به شوال ۱۳۰۸ تا شعبان ۱۳۱۰ است. نویسنده، در این جلد وسعت نظر بیشتری پیدا کرده و به رویدادهای مهم تر توجه نموده است. این جلد با مقدمه ای چند سطری آغاز می شود و با اشاره ای در تكميل شرح ماجرای کردهای شاطرانلو ادامه می یابد و به پاره ای از رویدادهای حکومتی و کشوری نیز اشاره می شود. در اواخر سال ۱۳۰۸ ظاهراً در توطئه ای که مخالفان غفاری ترتیب داده بودند، مظفر الدین میرزا تصمیم می گیرد او را از کار برکنار سازد و برای حفظ شأن و آبرویش او را وادار به استعفا می کند و در غره محرم ۱۳۰۹، حکم ولیعهد که رسماً از او خواسته تا پس از تفریغ حساب به ولایت خود بازگردد به دست او می رسد.

در جلد سوم خاطرات، ماجرای عشقی دختر گرانفیلد انگلیسی، که نام آیزک بیک (اسحاق بیک) بــر خود نهاده بود با عزیز کرد گزارش شده است. این ماجرا تنش سختی در روابط میان ایران و انگلیس پدید آورده بود. در همین جلد به برکناري میرزا ملکم خان نیز اشاره کوتاه شده است