زمستان اثر مهدی اخوان ثالث

معرفی کتاب زمستان

کتاب زمستان دومین مجموع شعر مهدی اخوان ثالث (م. امید) (۱۳۰۷ – ۱۳۶۹)، شاعرِ مشهور ایرانی، که به سال ۱۳۳۵ منتشر شد. این دفتر، با تفاوت‌هایی در چاپ‌های متعدد آن، بیش و کم چهل شعر را در برمی‌گیرد. کمتر از نصف اشعار در قالب نیمایی سروده شده‌اند و بقیه در قالب‌های نوپدید عروضی به ویژه چهارپاره‌اند.

زمستان در تاریخ شعر مدرن فارسی جایگاه ممتازی یافته است. اخوان، که با مجموعه ارغنون (۱۳۳۰) در سیمای شاعری سنت‌گرا ظاهر شده حتی تحسین استادان شعرك کلاسیک فارسی را برانگیخته بود، در زمستان علاقه‌ی خود را به جریان تحول در شعر فارسی نشان داد و یکی از برجسته‌ترین چهره‌های شعر نیمایی شناخته شد. با انتشار زمستان، شاعری مفلق و مبتکر به صف سرایندگان شعر نیمایی پیوست که پیشتر قابلیت‌های خود را در شعر کلاسیک نشان داده بود و این امر در ارتقای وجهه‌ی شعر نیمایی تأثیر بسزا داشت، چون حریفان ادعا می‌کردند تنها ناتوانان در سرودن شعر کلاسیک به قالب نسبتاً آزاد نیمایی روی می‌آورند.

زمستان در همان چاپ نخست با اقبال شعر دوستان مواجه شد. در این دفتر، شمار درخـور توجهی از مشهورترین آثار تاریخ شعر نیمایی و و اصولاً شعر مدرن فارسی جای گرفته است. به عنوان نمونه، می‌توان از «فریاد»، «لحظه دیدار»، «چاووشی»، «باغ من»، و البته شعر همنام مجموعه، «زمستان»، نام برد. در زمستان، هر چند نخستین آزمایش اخوان در نوگرایی است، خصوصیات مشهورِ سبک او در قالب نیمایی از جمله شیوه خاص پایان‌بندي سطرها و استفاده ماهرانه از انواع قافیه نمودار گشته است.

اخوان، با زمستان، زبانی تازه در شعر مدرن فارسی عرضه کرده که در دفترهای بعدی اشعار او پی گرفته شده است. شاعر، در این زبان، که ملهم از سبک خراساني شعر فارسی است، تا حدودی از واژگان و نحو زبان امروز نیز بهره می‌جوید. تلفيق ماهرانه عناصر سنتی و نو در زبان از ویژگی‌های کار اخوان است که در زمستان نیز شواهد بسیار دارد.

بسیاری از سروده‌های دفتر زمستان بار معنایی سیاسی – اجتماعی دارند. شاعر، در این دسته از اشعار معضلات اجتماعی همچون فقر و بی‌عدالتی انگشت می‌نهد و نظام سیاسی کشور را پایمال‌کننده حقوق مردم می‌شناساند. بیشتر اشعار موفق و مشهور دفتر به توصیف شرایط جامعه ایران در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اختصاص دارند. اخوان، در اشعاری چون «باغ من»، «پند»، و «آب و آتش»، به زبان رمز بر شکستِ جنبش مردمی به رهبری دکتر محمد مصدق افسوس می‌خورد و یأس حاکم بر جامعه بعد از کودتا را با استفاده از نمادها مصوّر می‌سازد. او، در مشهورترین این دسته از اشعار، «زمستان»، برای توصیف احساس خود و فضای حاکم بر کشور از نماد سرما و یخبندان یاری جسته است. شب سرد زمستانی که، در آن، دوستی‌ها فراموش شده‌اند، خورشید که گرفتار ظلمت است و عابر که به دشواری راه خود را می‌یابد، شرایط جامعه‌ی کودتازده را به خواننده‌ی رمزآشنا القا می‌کند. بیان رنج‌های جامعه تحقیر شده از زبان اخوان در قالبی مدرن احتمالاً در جذب روشنفکران ایرانی به شعر مدرن نوپای فارسی و تثبیت آن در محافل شعر دوستان نقش مؤثر داشته است.

از جمله اشعار مشهور دفتر «سگ‌ها و گرگ‌ها» است. ایده‌ی این شعر را اخوان، چنانکه خود او می‌گوید، از شاندور پتوفی شاعر ملی مجار گرفته است. سگ‌ها نماد زندگی در ذلت یعنی خواب و خور زیر سلطة‌ی خفت بار زورمندان و گرگ‌ها رمز زندگی سخت اما آزاد و با عزت‌اند. تقابل این دو شیوه زندگی بیانگر آرمان‌های شاعر و تصوّرِ او از راه و رفتار درست در شرایط سیاسی آن روزگار است.

اخوان، پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مدتی به جرم سابقه‌ی فعالیت سیاسی زندانی شد. به گزارش شاعر، دو شعر از اشعار دفتر زمستان در زندان سروده شده‌اند: یکی شعر «فراموش» که حکایت زندانی از یاد رفته‌ای را به زبان تمثیلی و در قالب قصه روایت می‌کند؛ دیگری «فریادم که از بهترین سروده‌های دفتر است. شاعر برای بیان موقعیت خود، از تمثيل شخصی که خانه‌اش در آتش می سوزد اما نه خود می‌تواند آتش را خاموش کند و نه کسی به یاری اش می‌آید کمک گرفته است. «فریاد» نمونه‌ای عالی از توانایی چشمگیر اخوان در القای احساسات و تحریک عواطف خواننده است.

اخوان در زمستان عاشقانه‌سرایی نیز کرده است. شعر نيمايي «لحظه دیدار» که سرمستی و و بی‌قراری گوینده پیش از دیدار با معشوق را توصیف می‌کند، موفق‌ترین سروده‌ی عاشقانه‌ی مجموعه و تا امروز از مشهورترین عاشقانه‌های شعر مدرن فارسی است. سرودن منظومه‌ی «شکار» که در آخر دفتر آمده، به سال ۱۳۴۵ به پایان رسیده و از این سال به بعد، در همه چاپهای زمستان درج شده است. این منظومه در قالب چهارپاره سروده شده و داستان صیاد پیری را حکایت می کند که، در تعقیب شکار خود طعمه، پلنگ می‌شود. «شکار» نمونه‌ای از هنر اخوان در توصیف و تصویرپردازی است. صحنه‌ها به دقت توصیف می‌شوند و تصویرها روشن و واقعی‌اند آن چنانکه خواننده خود را ناظرِ صحنه‌ی وقایع احساس می‌کند. «شکار» منظومه‌ای رمزی یا نمادین است. حکایت شکارچی که در پی گوزن به سوی مرگ خود می‌شتابد ظاهراً رمز این معنی است که تلاش آدمی برای رسیدن به مقاصد و آرزوهایش در واقع، شتاب به سوی هیچ و پوچ است و در نهایت چیزی نصیب او نخواهد شد.