زنده بیدار نوشته‌ی ابن طفیل

درباره زنده بیدار

ابن طفیل در اجزاء حکمت از طبیعی و الهی دارای تألیفات بود و عبدالواحد مراکشی آنها را دیده و یکی از کتبش را به عنوان «رسالۀ فی النفس» بخط او ملاحظه نمونده است، ولی از آنهمه تألیف جز رسالۀ مختصری به نام «حی بن یقظان» بدست ما نرسیده است.

موضوع آن رساله داستان وجود و تکامل شخصی است فرضی که در یکی از جزائر هند، نزدیک به خط استوا، از قطعۀ گلی بزرگ که مخمر شده و شایستۀ آن بوده است که اعضاء انسان از آن در وجود آید تولد یافته است، و این امر مبتنی بر عقیدۀ کسانیست که نولد انسان را بی وجود پدر و مادری روا میدانند، و اختیار جزایر هند بی شک اشاره است به روایات مذهبی که به موجب آن آدم از بهشت به سرزمین هند و جبل سراندیب فرو افتاد و نسل بشر از آنجا آغاز شد.

ابن طفیل به ملاحظۀ عقیدۀ مخالفین و آنانکه برای تولد انسان وجود پدر و مادر را ضروری می شمارند پیدایش حی بن یقظان را به طرز دیگر نیز روایت می کند، بدین طریق:

در جزیره ای که در برابر جزیرۀ مذکور واقع بود خواهر پادشاه با مردی که شایسته میدانست پنهان از برادر خود ازدواج نمود و بار گرفت و وقتی طفل متولد شد از بیم برادر، او را در تابوتی قرار داد و سرش را استوار ساخت و به دریا افکند و آب دریا آن را به جزیره مقابل برد.

و بنا بر هردو فرض ماده آهویی که بچه اش را عقاب ربوده بود نالۀ طفل را شنید و شیرش داد و تربیتش کرد. این مطلب در داستان موسی و دارا که از طرق مذهبی و داستان های ملی به ما رسیده سابقه دارد و جزء اخیر قصه (شیر دادن آهو طفل را) نیز در داستان نمرود (مثنوی آخر دفتر ششم) به نظر میرسد و مطلب تازه ای نیست، ولی دقت این طفیل در کیفیت تولد انسان از گل سرشته و حدوث قلب و مغز و کبد و تعلق روح حیوانی به قلب و پیدایش اعضاء و شکافتن گل و زادن حی بن یقظان که با رعایت نکات فلسفی و تشریح توأم است بر قصه کسوت ابداع و اختراع پوشیده و به صورت نوآیین و لطیفی درآورده است. آنگاه ابن طفیل چگونگی رشد طفل را تا بآخرین مدارج کمال بیان می کند و آن را مثال و نمونۀ کاملی از ترقی و تدرج انسان قرار میدهد.