سفرنامه تاورنیه نوشته ژان باتیست تاورنیه

معرفی کتاب سفرنامه تاورنیه

سفرنامه‌ی تاورنیه مشتمل است بر مقدمه حاوی عريضه‌ی تاورنیه به لوئی چهاردهم، و پنج کتاب (دفتر) همچنین نقشه‌ی نمودار سیر سفرهای او کشورهای اروپایی تا استانبول. دفترها به ترتیب شامل ۱۲، ۱۰، ۱۳، ۱۸، و ۲۳ فصل‌اند.

در فصل اول از کتاب (دفتر) چهارم، «شرح و توصیف مملکت ایران» آمده است. در این فصل، گزارش دقیق شش سفر تاورنیه به ایران درج شده و به تفصیل، از وسعت ایران، از ایالات آن، همچنین از باغ‌ها و گل‌ها و میوه‌های آن، سخن رفته است. در فصول دیگر این دفتر، شرح و وصف ابنیه، معادن، فرش‌بافی، نقاشی مینیاتور، چینی‌سازی ایران آمده و صنعت چینی‌سازی ایران در قیاس با این صنعت در فرانسه برتر شمرده شده است. فصل پنجم این دفتر به توصیف شهر اصفهان و تاریخچه‌ی مختصر آن اختصاص یافته است. در فصل ششم این دفتر نیز شرح مبسوطی درباره‌ی جلفا؛ مهارت ایرانیان در ساخت ظروف مسی؛ صید مروارید و اهمیت تجاری آن؛ و آداب و رسوم ایرانیان آمده است. تاورنیه در کسب اطلاعات راجع به مذاهب کنجکاو بوده و حاصل مطالعات او در این باب در فصل‌های هفتم و نهم این دفتر منعکس شده است. در این فصل‌ها، از جمله از دین زردشتی و کیش ماندائیان (صبّی‌ها) و از ارامنه و انتقال و استقرار آنان در جلفای اصفهان به دستور شاه عباس گفتگو شده است. در کتاب (دفتر) پنجم، اوضاع سیاسی و حکومتی و برخی حوادث عصر صفویه گزارش شده است. از جمله مندرجات این دفتر است مطالبی درباره‌ی تبار صفویان و سلسله‌ی صفوی؛ تقسیمات کشوری؛ حکام ولايات؛ اداره‌ی قشون؛ وضع ادارات؛ مشاغل دیوانی و اداری و لشکری؛ نقش روحانیون و حدود اختیارات آنان؛ برخی رویدادهای مهم همچون قتل امام قلی خان حاکم فارس و سه پسرش و طغیان امیر جاسک در زمان سلطنت شاه صفی، حوادث دوران سلطنت شاه عباس دوم و شاه سلیمان و شرح مراسم تاج‌گذاری آنان؛ تجارت ابریشم و سهم ارمنیان در آن؛ چگونگی برقراری روابط تجاری ایران با دول اروپایی در عهد شاه عباس اول؛ و اداره‌ی بازرگانی داخلی و خارجی.

تاورنیه مبسوط‌ترین و دقیق‌ترین نقشه‌ی جغرافیایی دوران صفوی را به دست داده است. در سفرها، نقاش مخصوصی ملازم او بوده که شاهکارهای معماری، نقشه‌ی شهرها و تصویر پل‌ها و لباس‌های ایرانیان را ترسیم می‌کرده است. تاورنیه از تخت جمشید و دشت مرغاب نیز بازدید کرده که وصف آن‌ها در سفرنامه‌اش مندرج است. او به اقتضای شغل و علاقه‌ی بازرگانی خود، از شرح و وصف راه‌های ارتباطی غافل نمانده و همچنین، در سخن از هند، به ارزش پول رایج در زمان سلطنت شاه‌جهان، عوارض گمرکی و راه‌های تجاری اشاره کرده است. او درباره‌ی پیروان مذاهب در هند و آداب و رسوم هندیان نیز اطلاعاتی به دست داده است. نویسندگان و اندیشمندان بزرگی چون ولتر و مونتسکیو به سفرنامه‌ی تاورنیه توجه کرده و از آن بهره جسته‌اند. تاورنیه مشهودات خود در ایران را از جهاتی با نظایر آن‌ها در عثمانی و فرانسه مقایسه کرده است. وی، از حيث مناظر طبیعی و فضای سبز با اشاره به باغ‌های زیبای اطراف پاریس، آن شهر را از اصفهان و شیراز خوش‌منظره‌تر و باطراوت‌تر شمرده است. در قیاس با عثمانی، راه‌های ارتباطی ایران را امن‌تر تشخیص داده است. تعصبات مذهبی و ملی تاورنیه، خواه ناخواه، در اظهار نظرهای او درباره‌ی مسلمانان و زردشتیان و پیروان مذاهب در ایران اثر کرده و نسبت‌هایی به آنان داده که با معتقدات آنان مطابقت ندارد. سفرنامه‌ی تاورنیه حاوی مطالب مهمی درباره تریاک و تنباکو در ایران است که کسروی، در اثر خود راجع به چگونگی ورود تنباکو به ایران، از آن‌ها بهره جسته است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی – اسلامی / جلد چهارم / نوشته‌ی علی آل داود و احمد سمیعی (گیلانی) / انتشارات سروش / چاپ اول 1396