سیمای دو زن نوشته سعیدی سیرجانی

معرفی کتاب سیمای دو زن

سیمای دو زن نوشته‌ی علی اکبر سعیدی سیرجانی (۱۳۱۰ – ۱۳۷۳)، درباره‌ی دو چهره‌ی داستانی در دو منظومه‌ی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون سرود‌ه‌ی نظامی گنجوی است.

نویسنده، پس از مقدمه‌ای بلند، خلاصه‌ی داستان «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» را بر اساس چاپ وحید دستگردی با رعایت امانت در صورت اصلی آن‌ها، گزارش کرده است. هدف سعیدی سیرجانی در مقدمه آشناساختن خواننده با حال‌وهوای این دو منظومه و مقایسه‌ی جایگاه منزلت زن در آن‌هاست. وی خصایص «شیرین» و «لیلی» را از جنبه‌های تاریخی، اجتماعی، خانوادگی، قومی و روان‌شناختی بررسی کرده و از شخصیت و روحیات و منش آنان تصویری زنده به دست داده، و کوشیده است موجبات کنش‌ها و رفتارهای آنان را در هر حادثه نشان دهد.

نویسنده، پس از اشاره به انگیزه‌های نظامی در سرودن منظومه‌ی خسرو و شیرین و اکراه او در پدیدآوردن غم‌نامه‌ی لیلی و مجنون به مقایسه‌ی خانواده‌ی «شیرین» و «لیلی» می‌پردازد. وی در این مقام، شرایط زن، از جمله لیلی، در جامعه‌ی جاهلی عرب را وصف می‌کند – جامعه‌ای که، در آن زن و مرد، از حیث جایگاه اجتماعی، در مراتب بس دور از یکدیگر قرار داشتند؛ زن سخت محدود و عقب‌مانده و ابزاری در خدمت مرد بوده و به شخصیت زن و خواست‌ها و روحیات او اهمیتی داده نمی‌شده است. درست در مقابل آن، «شیرین» جای دارد که در جامعه‌ای آزاد زندگی می‌کند – جامعه‌ای که، در آن زن و مرد، بر حسب توانایی‌های خود، به موازات یکدیگر حرکت می‌کنند؛ زن بر ارزش خود واقف است و اعتماد به نفس دارد؛ و شخصیت و منزلت زن محترم شمرده می‌شود. سیرجانی، در قالب این شرایط، آغاز آشنایی «شیرین» و «لیلی» را با «خسرو» و «مجنون» شرح می‌دهد و روابط آنان را پی می‌گیرد. سنت‌های قومی در جامعه‌ی متخالف در سیر داستان نقش تعیین‌کننده دارد. شخصیت‌های داستان محکوم شرایط اجتماعی و قومیِ خویش‌اند و رویکرده آنان نتیجه‌ی مستقیم محیط تربیتی آنان است. نویسنده، با یادکرد تفاوت مدارج ارزشی در دو جامعه‌ی متعصب عرب و نسبتاً آزاد ایران در حیطه‌ی روابط زن و مرد، دنیای فارغ از قید و بند و شاد «شیرین» را در برابر دنیای محدود و غم‌زده‌ی «لیلی» می‌نهد. «شیرین» زنی است مآل‌اندیش، بی‌پروا، و آراسته به هنرها؛ و «لیلی» دخترکی است ساده و بی‌تجربه محصور در چهار ديواريِ حرمسرای پدر، سپس همسر. با توجه به این خصوصیات، تأثیر هر یک از آن دو در زندگی و رفتار مردان داستان در خور تعمق است. نویسنده به «ابن سلام» در داستان لیلی و مجنون و «فرهاد» در داستان خسرو و شیرین و خصوصیات عشق هر یک از آنان (به «لیلی» و «شیرین») و جان‌باختن آنان توجه نموده و در مقایسه تفاوت‌های کیفی آنان را نشان داده است. سخنان سعیدی سیرجانی در سراسر مقدمه زنجیروار پیش می‌رود بی‌آنکه خواننده در آن، کمترین گسستگی احساس کند. خصوصیات اجتماعی و شخصیتی «لیلی» و «شیرین»؛ موانع در راه رسیدن به معشوق؛ و مقايسه‌ی آن‌ها؛ تأثیر عشق لیلی بر مجنون و شیرین بر خسرو؛ جنبه‌های ناخوشایند مردان و تأثیر منفی آن در زندگی «لیلی» و «شیرین»؛ نقش و سرنوشت «ابن سلام» و «شیرویه» و رفتار «لیلی» و «شیرین» در قبال آنان به صورت سیال و به زبانی روان و شیرین به وصف و بیان درمی‌آید. سعیدی سیرجانی از کیفیت داستان‌پردازی شاعر، طبیعی‌بودن صحنه‌ها، حرکات قهرمانان، سازواری اجزای داستان، و هنرنمایی نظامی در رعایت ظرایف نیز سخن می‌گوید و شخصیت متزلزل و نامطمئن «مجنون»، توسل «لیلی» به فریبکاری، غرور «شیرین» و اصرار و ایستادگی او در حفظ حرمت و شرافت انسانی خود توجه خاص او را جلب می‌کند. نویسنده، پس از «مقدمه»، داستان «خسرو و شیرین» سپس «لیلی و مجنون» را خلاصه‌وار با استشهاد به ابیات کليدي هر دو منظومه، گزارش کرده است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی – اسلامی / جلد چهارم / نوشته‌ی علی آل داود و احمد سمیعی (گیلانی) / انتشارات سروش / چاپ اول 1396