طهران عهد ناصری نوشته ناصر نجمی

معرفی کتاب تهران عهد ناصری

تهران عهد ناصری یکی از پنج کتابی است که ناصر نجمی، نویسنده معاصر، درباره سرگذشت تهران قدیم تألیف کرده و در ۱۳۷۰ منتشر شده است. او نخستین کتاب در حوزه «تهران شناسی» را، ۲۴ سال پیش از انتشار تهران عهد ناصری با عنوان دارالخلافه طهران، با تصاویر جالب عرضه داشته بود. عناوین تألیفات دیگر او در این حوزه است: طهران قدیم، دارالخلافه طهران در یکصد سال پیش، سیری در طهران قدیم، طهران در گذرگاه زمان.

در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ق) شهر تهران، پایتخت او، و کشور در صلح و صفا به سر می برد: جز بر سر شهر هرات درگیری مهمی با همسایگان رخ نداد؛ در داخل کشور هم آرامش نسبی برقرار بود. این فضای مساعد و نیز سفرهای شاه به اروپا و مشاهده ترقیات کشورهای پیشرفته باعث شد که به ویژه در پایتخت تغییراتی محسوس از حيث ابنیه و مستحدثات و نهادها پدید آید که از جمله آنها بوده است: تکمیل ارک، احداث خیابانهای تازه، تغییر حصار شهر و بزرگ تر شدن محدوده آن، تأسیس نهادها و ساختمانهایی به تقلید اروپا مثل دارالفنون، مدارس جدید چاپخانه و چاپ روزنامه و کتاب، بیمارستان، میدانهای تازه، کارخانه برق امين الضرب، انواع مغازه ها همچنین استخدام مشاوران نظامی اتریشی و روس و ایتالیایی در تشکیل واحدهای قزاق به تقلید روس.

تهران قدیم روستایی بوده است در میان بیشه زارهای انبوه در شمال غربی شهر ری که در سال ۹۷۰ در داخل «حصار طهماسبی» (شاه طهماسب صفوی) قرار گرفت و مرکزیت و اهمیت پیدا کرد و هر روز آبادتر شد تا زمانی که آقا محمدخان قاجار آن را به پایتختی برگزید. حصار یاد شده تا سال ۱۲۸۴ق بر پا بود. در این سال ناصرالدین شاه به تقلید باروی پاریس، با حصاری جدید، که تا زمان رضاشاه بر جا بود، عرصه شهر را وسعت بخشید. در درون این حصار، آنچه لازمه یک شهر اسلامی قرون وسطایی بود وجود داشت، از محله ها و میدانها و بازارها گرفته تا مساجد و مدارس و امام زاده ها و انواع خانه های عادی و اشرافی و باغهای بزرگ و باغ وحش (در مشرق خیابان لاله زار) به تقلید باغ وحشهای اروپا.

 اما مشخصات «تهران عهد ناصری» منحصر به بافت شهری نبود. ترکیب جمعیت و وضع زندگی مردم و آداب و عادات و رسوم آنان نیز بود که در مظاهری چون توپ مروارید، گرز رستم، بستها، سبزه میدان (سبزی میدان / یا قاپق)، و سقاخانه جلوه گر می شد یا در آداب و مراسمی نمودار می گشت که اکنون یا منسوخ شده یا به صورت دیگری درآمده است همچون روشن کردن چراغ، چوب و فلک، بست نشینی، طبابت، آیین حمام رفتن و ملزومات آن، جن و جن گیری، طب دوره گردی، سوگواری، اعیاد، سیزده به در، شتر قربانی، نذری پزان، مراسم شب یلدا، مراسم عقد و عروسی، بازیها، دلقک بازی، جشن گلریزان. مؤلف با دقت و حوصله همۀ این خصوصیات را باز نموده همچنین مشاغل و مناصب و مداخل آن زمان را تعریف و توصیف کرده و جای جای، به مناسبت، داستانهایی را چاشنی سخن کرده و می توان گفت که این اثر را، چنان که به حق ادعا کرده، «آیینه تمام نمای نیم قرن زندگی شهر تهران» ساخته است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد دوم) / انتشارات سروش