ترکستان نامه نوشته واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد

معرفی کتاب ترکستان نامه

ترکستان نامه کتابی است در تاریخ ترکستان نوشته‌ی واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد (۱۸۶۹-۱۹۳۱)، دانشمند و ترک‌شناس روس، در دو بخش که بخش اول آن در ۱۸۹۸ و بخش دوم آن در ۱۹۰۰ در پترزبورگ چاپ و منتشر شد. بخش اول حاوی مستخرجات برگزیده و در بسیاری موارد مفصلی است از برخی متون فارسی و عربی که در زمان نویسنده فقط نسخه‌ی خطی آن‌ها موجود بود، از جمله زین الاخبار گردیزی، مجمل التواريخ و القصص، الانساب سمعانی، التوسل الى الترسل بغدادی، تاریخ جهانگشای جوینی.

بخش دوم یا بخش ویژه‌ی تحقیقات را بارتولد در ۱۹۰۰ به عنوان رساله به دانشکده‌ی زبان‌های شرقی دانشگاه سن‌پترزبورگ ارائه کرد و به درجه‌ی دکتری تاریخ شرق نایل شد. در آن زمان، استادان طراز اول روسیه این کتاب را بسیار ستودند و دنیسون راس ، مترجم انگلیسیِ آن، درباره‌اش اظهار نظر کرد و گفت که این تألیف فصل نوینی در مطالعات تاریخ آسیای میانه گشوده است.

بارتولد ابتدا در نظر داشت به بررسی تاریخ آسیای میانه در دوران یورش مغول و پس از آن بپردازد؛ اما، چون بررسی مسائل اساسی تاریخ این منطقه در آغاز قرون وسطا نادیده گرفته شده بود، به ناچار طرح تحقیقاتی خویش را تغییر داد و به پژوهش درباره‌ی سیر تکامل تاریخی آن سرزمین از زمان فتح اعراب پرداخت تا منشأ پدیده‌ها و سازمان‌های اجتماعی ویژه‌ی دوران مغول را بیابد. پس از پایان‌یافتن نگارش کتاب، مشخص شد که فتوحات مغول کمتر از یک‌پنجم کتاب را به خود اختصاص داده است. از این رو، می‌توان گفت که ترکستان‌نامه تاریخ عمومی آسیای میانه از قرون اول هجری تا اوایل قرن هفتم هجری است. بارتولد ضمن پرداختن به تاریخ میانه در قرن هفتم هجری وصف بسیار روشنی از دولت خوارزمشاهیان به دست داده و تضادهای داخلی و علل و موجبات فروپاشی آن به دست مغولان را بیان کرده سپس به بحث درباره‌ی اوضاع آسیای میانه در دوران پس از فتوحات مغول پرداخته است. دیدگاه‌های بارتولد درباره‌ی جامعه‌ی صحرانشین مغول در قرن هفتم هجری و دولت و سازمان لشکری مغول بی‌سابقه بود و بسیاری از مسائلی که او طرح کرد بعدها موضوع بحث در نوشته‌های مورخان روسیه و و دیگران قرار گرفت.

بارتولد موضع‌گیری یک‌جانبه‌ی مـورخـان قـرن نوزدهم را در قبال مغولان که صرفاً آنان را ویران‌گر و تاراج‌گر می‌شمردند به شدت آماج انتقاد ساخته و کوشیده است ویژگی‌های ناشناخته دولت مغول را نشان دهد. اما مورخان شوروی پس از بارتولد، از جمله پطروشفسکی، دیدگاه‌های بارتولد درباره‌ی مغول را مبالغه‌آمیز شمرده‌اند از این نظر که او ویرانی و فروپاشی اقتصادی و فرهنگی ناشی از تاخت‌وتاز مغولان را کم‌اهمیت‌تر از آن‌چه بوده قلمداد کرده، در عوض به تأثیر سلطه‌ی چنگیزیان در پیشرفت بازرگانی و استقرار روابط فرهنگی میان کشورهای آسیا بیشتر از آنچه سزاوار بوده بها داده است. به دیده‌ی این مورخان، نتایج سودمند فتوحات مغول بسیار ناچیز و به هیچ رو با ویرانی‌ها و آسیب‌های آن قابل قیاس نبوده است. در واقع، ویران‌گری مغول چندان فاجعه‌آسا بوده که ممالک خاور نزدیک و میانه هرگز نتوانستند از زیر بار آن کمر راست کنند و به سطح رونق اقتصادی و اعتلای فرهنگی پیشین خود برسند.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی اسلامی، جلد دوم؛ انتشارات سروش