تلاش آزادی نوشته محمدابراهیم باستانی پاریزی

معرفی کتاب تلاش آزادی

تلاش آزادی زندگی‌نامه‌ی سیاسی و فرهنگی دولت‌مردی بلندپایه و محققی ایران‌دوست است که خدمات سیاسی خود در سطح بالا را از سال ۱۳۱۷ ه.ق با سِمَتِ وزیر مختاری در پترزبورگ، پایتخت روسیه‌ی تزاری، آغاز کرد و پس از نیل به عالی‌ترین مناصب کشوری و لشکری در ۱۳۴۵ هجری قمری به پایان رساند. وی، در سخت‌ترین سال‌های تاریخ معاصر ایران در اداره‌ی کشور نقش مؤثری ایفا کرد و در خاتمه همه یک‌دل و یک‌زبان خدماتش را ستودند. این کتاب حاوی مقدمه‌ای کوتاه و بیست فصل است. چهار فصل اول به شرح‌حال مشیر الدوله و محیط سیاسی و اجتماعی زندگی او اختصاص دارد و در آن اوضاع کشور در عصر ناصری و مظفری وصف و خدمات اجداد مشیر الدوله برای پیشرفت ایران گزارش شده است. در فصل‌های پنجم تا هشتم از تاریخچه‌ی قرارداد ۱۹۰۷ روس و انگلیس و حوادث دوران استبداد صغير سخن رفته است. در فصل‌های نهم تا یازدهم از اوضاع ایران در جنگ بین‌المللی و اعلام بی‌طرفی دولت در آن، تحمیل قرارداد ۱۹۱۹، و شرح مختصر نهضت‌هایی که در جای‌جای کشور در مخالفت با آن بر پا شد گفت‌وگو شده است. مؤلف در فصل‌های دوازدهم تا هفدهم، حوادث و جریان‌های مهمی همچون کودتای سوم حوت ۱۲۹۹، جنبش جمهوری‌خواهی، فتح خوزستان به دست سردار سپه، و مذاکرات تاریخی در مجلس شورای ملی درباره‌ی انتقال سلطنت را شرح داده است باستانی مقصود از اعلام جمهوریت را سست‌کردن بنیان دولت قاجاریه دانسته است. فصل‌های هجدهم تا بیستم به زندگی‌نامه و شرح خدمات سیاسی و اداری و فرهنگی مشیر الدوله از جمله خدمات ارزنده‌ی او در دادگستری اختصاص یافته است. شرح دوران گوشه‌نشینی و کارهای فرهنگی مشیر الدوله از جمله نگارش اثر گران‌قدر او، تاریخ ایران باستان، در پایان کتاب آمده است. زبان نویسنده ساده و روان و شیرین از چاشنی طنز است – زبانی که همه‌ی نوشته‌های او را مطبوع و دلنشین ساخته است. شیوه‌ی مألوف او در درج شـواهــد شعری، امثله و داستان ضمن روایت تاریخ و سخن در سخن آوردن در این اثر نیز مشهود است. از جمله، نویسنده، از درج حواشی و مطالب پراکنده در لابه‌لای متن پرهیز ندارد و از این راه می‌کوشد تا از خشکی و بی‌روحی گزارش‌های تاریخی بکاهد و سخن را جاذب و کشش‌دار سازد و تاریخ را، که مشحون از عبرت و پند است، خورندِ عامه‌ی مردم سازد. نویسنده، در خلال مطالب تاریخی، اظهار‌نظرهایی گاه خلاف مشهور کرده که چندانی جدی نمی‌نماید از جمله رنجش همسر اول امیرکبیر را از ازدواج او با خواهر ناصرالدین شاه در قتل او مؤثر شمرده است. برخی از روایات باستانی در این کتاب حاصل مصاحبه‌هایی است کـه بـا رجـال مطلع و سهیم در جریان‌های سیاسی داشته است. وی، در گزارش مرگ تلخ محمدعلی شاه، ابیاتی از قصیده‌ی معروف سنایی به مطلعِ دلا تا کی درین زندان فریب این و آن بینی چاشنی سخن کرده یا، به مناسباتی دیگر، سخنانی از احمد احرار و حبل المتین و اشعاری از وحید دستگردی و از خود نقل کرده یا ازدحام مردم را بر سر لاروبی قنات حاج علی‌رضا با شعار «ما میلسپو را نمی‌خواهیم» در حاشیه‌ی سخن رانده است. فهرست عام و فهرست مفصل منابع در پایان کتاب درج شده است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی-اسلامی (جلد دوم)؛ انتشارات سروش.