خلاصه، نقد و بررسی و خرید کتاب چمدان

چمدان، نخستین مجموعه داستانی بزرگ علوی در ۱۳۱۳ چاپ شد پیش از آن علوی داستان كوتاه تاریخی «دیو» را نوشت – درباره نجوم تازیان به ایران – که در کتاب سه داستانی ایران ۱۳۱۰ به چاپ رسید. [دو داستان دیگر کتاب از هدایت و ش. پرتو، است.] کتاب چمدان مجموعه ای از 6 داستان کوتاه است شامل چمدان، قربانی، عروس هزار داماد، سرباز سربی، مردی که پالتوى شيك تنش بود و تاریخچه ی اتاق من.

از میان این داستان‌ها «مردی که پالتوى شيك تنش بود» طنزآمیز و اجتماعی- انتقادی است، ولی دیگر داستان‌ها خمیر مایه تندی از مساله جنسی و دلتنگی‌های رمانتيك دارد. اثر داستايفسکی، آرتور شنیتسلر، تسوایگ، روانکاوی فروید و رمانتيك‌ها و اکسپرسیونیست‌های آلمانی در آن‌ها آشکار است، و برخی از آن‌ها از نظر مایه و آهنگ سخن با داستان‌های کوتاه هدایت همسایگی‌هائی دارد. محیط داستان‌ها وهمناك و غم‌انگیز است. در دوتا از آن‌ها [تاریخچه اطاق من – عروس هزار داماد] آهنگ موسیقی جز ساختمان داستانی است. علوی نیز مانند هدایت به موسیقی، و موسیقی غربی دلبستگی زیاد دارد، و در رقص مرگ، دربدر، عروس هزار داماد موسیقی را چون عامل پیش برنده طرح و توطئه داستان به کار می برد. علوی و هدایت «هر دو به موسیقی اشاره می کنند.

در داستان «چمدان» جدال دو نسل، پدر و پسر منعکس می شود. پدر منظم، دولت‌مند و با وقار است و پسر عشق‌باز و لاابالی و شلخته. روشن است که آب این دو، در جوئی یگانه نمی رود. پسر، پدر را ترك می کند « چون‌که میل ندارد، هر روز ساعت يك بعد از ظهر غذا بخورد، و هر شب ساعت یازده در خانه باشد و بخوابد و صبح ساعت هفت سر ميز چائی حاضر باشد.»

داستان «چمدان» طرح محکمی دارد، و در رده بهترین داستان‌هائی است که علوی در دوره کمال هنری خود نوشته است [با گیله مرد، میرزا، رسوائی، پهلو می زند.] بیشتر داستان‌های علوی جوهر و رویدادهائی غم‌انگیز دارند، و این داستان نیز چنین است. چمدان جدال دو نسل را در زمینه زندگانی سرمایه‌سالاری نشان می دهد. «چمدان» و داستان‌های «سرباز سربی» و «تاریخچه اطاق من» از بهترین داستان‌هائی است که علوی ارائه کرده است.

در «تاریخچه اطاق من» باز جوانی سر گشته و بیزار از خانواده به خانه‌ای اجاره ای می رود و در آن‌جا با داستان سوگ‌آور «مادام هاکوپیان» و پسران وی و شولتس و همسرش آشنا می شود. در خانه مادام اطاقی است از آن پسر بزرگترش «آرشاویر» [چندی پیش مرده] که او اجاره نمی دهد. شوربختی «مادام» از آن‌جا آغاز می شود که شولتس مهاجر آلمانی که مدتی در جنگ جهانی نخست در اسارت روس‌ها بوده و همسر زیبایش «کاچا» به خانه آنها می آیند.

داستان «قربانی» – که همانندی شگرفی با داستان‌های کوتاه هدایت دارد – داستان خسرو، جوان دولتمند، ظریف، تحصیل کرده مسلولی است که در شکوفائی زندگانی باید بمیرد. ولی او شیفته و آرزومند زندگانی است، نامزدی دارد به نام «فروغ» که او را بس دوست می دارد. جوان مسلول با اندیشه مرگ دست به گریبان است. 

شور بخت‌تر از خسرو، «آقای ف» قهرمان داستان «سرباز سربی» است. او که کارمند اخراجی ادارۂ تحديد ترياك است، زنده است ولی در کابوسی مرگبار دست و پا می زند. خسرو می میرد و آسوده می شود ولی «آقای ف» زنده می ماند و رنج می برد. «ف»، در سفر به بوشهر با زنی به نام کوکب آشنا می شود، و او را به خانه خود می برد ، و شور بختی او از آن روز آغاز می شود. 

در داستان «مردی که پالتوی شيك تنش بود» علوی ما را به فضای دیگری میبرد. «آقای نواپور» در این داستان نماد فردی روشنفکر، بیکاره و طفیلی است. چیزی که برای این مرد مهم است شيك پوشی و نوشته‌های مغلق و مجرد و بی‌اثر است. به او ربطی ندارد که در کشور چه می گذرد یا سررشته‌داران چکار می کنند و کی می چاپد و چه کسی چاپیده می شود؟ چیزی که برای او مهم است پاکیزگی و ریش تراشیدن هر روز و پوشیدن جامه‌های زیباست.

مجموعه چمدان، با آنکه از نخستین داستان‌های علوی است، درون‌مایه و بافت نیرومندی دارد، خود داستان «چمدان» و «تاریخچه اطاق من» و «سرباز سربی»… که هر سه مایه جنسی و بیان روانکاوانه دارند، از بهترین داستان‌های علوی است. علوی درباره چمدان گفته:

«در این داستان‌ها نقص‌هائی می بینم. اگر عادت داشتم که در کارهایم دست ببرم ، خیلی از اینها را عوض می کردم. برخی از آن‌ها بیش از حد احساسی هستند. در گذشته زیر تأثیر عواطف خود بودم تا خرد و منطقم. شاید در آن دوره تصور دقیقی از زندگانی، از اوضاع کشور، از مبارزه نداشته‌ام . برخی از داستان‌ها واکنشی است در برابر یك احساس.»

منبع: کتاب نقد آثار بزرگ علوی / عبدالعلی دستغیب