تاریخ تمدن اسلام نوشته جرجی زیدان

معرفی کتاب تاریخ تمدن اسلام

در این کتاب، آداب و رسوم و ویژگیهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تمدن اسلامی در دوران اوج آن شرح داده شده است. کتاب در 5 جلد به زبان عربی منتشر شد.

در جلد اول، ابتدا از تمدن عرب پیش از اسلام روزگار رسول اکرم و دعوت به اسلام، و عصر خلفای راشدین و امویان و عباسیان و امویان اندلس گفتگو شده و در فصول بعد به ترتیب مباحثی به شرح زیر آمده است: هرم قدرت در کشورداری و سازمان اداری از خلافت تا وزارت و ولایت و دیگر مناصب نظامی؛ آلات حرب؛ دیوانها و نهادهای اداری نظیر بیت المال، برید، دیوان مظالم، توقيع، ترسل.

موضوع جلد دوم ثروت ممالک اسلامی و علل افزایش و کاهش آن است. نویسنده ضرورتاً بــه جغرافیای کشورهای مسلمان، وسعت و روابط شهرهای مهم، معاش مردم، مالیاتها، تنوع و ازدیاد هزینه ها، گسترش دیـوانـهـا، و سپس سیر نزولی آنها پرداخته است. ویژگی عمده تاریخ تمدن اسلام از این جلد به بعد، ذکر منابع در هر مورد است که نبود آن در جلد اول به کار نویسنده لطمه زده و موجب انتقاد و تشکیک خرده گیران شده بود. جرجی زیدان، به توصیه شبلی نعمانی دانشمند و اسلام شناس هندی، در این جلد و جلدهای بعدی منابع را در پانوشت معرفی کرده که متأسفانه در ترجمه فارسی حذف شده و ترجمه، از این لحاظ، ارزش خود را از دست داده است.

جلد سوم به ادبیات و علوم و مراکز پژوهشی و آموزشی اختصاص یافته است. در آن، از علوم رایج در تمدن اسلامی اعم از آنچه اصالتاً به این تمدن تعلق داشته یا از طریق نقل و ترجمه به آن راه یافته گفتگو و از مراکز علمی – مدارس، بیمارستانها، کتابخانه ها، رصد خانه ها ـ یاد شده است.

در جلد چهارم از امور سیاسی همچون علل پیدایش دولتها و سقوط آنها و تحولات ناشی از انتقال قدرت و اختلافات نژادی و مذهبی و از دو دوره ـ دوره اول ظهور اسلام تا سقوط عباسیان و دوره دوم تجزیه امپراتوری مسلمانان به دو قلمرو سـنـی بـه رهبری عثمانیان و شیعه به زعامت صفویان ـ بحث شده است. مؤلف، به اقتضای سهولت بررسی تفصیلی و دقيق جزئيات برای این دوره تقسیماتی فرعی قائل شده است.

در جلد پنجم که به تعبیر خود نویسنده، دلنشین تر و گستره وسیع تری از خوانندگان است، به مباحثی پرداخته شده که عرفاً بالاخص به فرهنگ و تمدن (مدنیت و حضارت) مربوط است. از جمله، در آن، حیات اجتماعی اقوام و رسوم و آداب آنها، هنرها، ،صنعتگری ،عیاری ،شکار، جشنها، ورزشها، مراسم مربوط به تولد و مرگ، آلات حرب و موسیقی، ابزار، جواهرات، خوراک، پوشاک و…. توصیف و تصویر شده است.

فهرست منابع مشتمل است بر بیش از صد و پنجاه مأخذ عربی و اروپایی سوای مراجع عمومی از قبیل واژه نامه ها و فرهنگ نامه ها.

ترجمه های متعدد و همزمان این اثر گواه استقبال کم نظیر از آن بوده است. تاریخ تمدن اسلام را مارگلیوت به انگلیسی و افو کانتو اسحق به فرانسه، شیخ غلام احمد به اردو، زکییک مفاخر به ترکی و دانیلوف به روسی برگردانده اند.

در ایران، نخستین بار بخشهایی از این کتاب را میرزا محمد حسین فروغى ذكاءالملک ترجمه و در مجله تربیت منتشر کرد. در ۱۳۲۹ق، ترجمه کامل جلد اول به قلم عبدالحسین میرزای قاجار و در ۱۳۴۳ق ترجمه جلد دوم آن به قلم میرزا ابراهیم قمی در تهران چاپ و منتشر شد. در ۱۳۳۳ش، علی جواهر کلام هـر پنج جلد آن را از عربی به فارسـی بـرگـردانـد کـه بارها تجدید چاپ شده است.

منبع: فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی (جلد دوم)